Recensie van ‘Land van mensen’

Ten Berge kiest ervoor om consequent te spreken over ‘het Land’. Hij vermijdt daarmee beladen termen als ‘het beloofde land’ of ‘het heilige land’, maar laat niettemin uitkomen dat het om een bijzonder stukje aarde gaat. Sinds 1948 is hier de staat Israël gevestigd terwijl op hetzelfde grondgebied het Palestijnse volk leeft. Grote delen van oorspronkelijk Palestijns leefgebied zijn, vooral na de oorlog van 1967, door Israël geannexeerd en worden sindsdien bezet. Binnenkort buigt de Verenigde Naties zich over de vraag of de onafhankelijke Palestijnse staat erkend kan worden. Mocht dit gebeuren, dan schept dat een nieuwe uitgangssituatie voor een politieke oplossing.

Ten Berge richt zich niet op de politiek, maar op de religie. Hij begrijpt maar al te goed dat die twee niet te scheiden zijn, maar om enige helderheid in het debat te krijgen focust hij op de opvattingen zoals die binnen de drie grote religies leven. Hij laat zien hoe in de loop der geschiedenis theologische opvattingen zich hebben ontwikkeld. Een proces dat in elk van de religies aan te wijzen is en ook tot opvallende dwarsverbindingen leidt. Juist dat laatste kan een ‘dialogisch perspectief’ bieden. Uiteindelijk is dat waar Ten Berge, jarenlang werkzaam in de vredesbeweging, op uit is. Hij plaatst de discussies over het Land in een wereldwijd filosofisch en politiek debat over de verhouding tussen particularisme en universalisme. Hoe neutraal hij ook te werk gaat bij het weergeven van de verschillende meningen, het is duidelijk dat zijn voorkeur uitgaat naar opvattingen die het universalistische perspectief innemen. Alleen op die manier is er een vruchtbare dialoog te voeren.

Het overzicht van religieus gestuurde meningen in de drie religies is verhelderend. Het toont de diversiteit in opvattingen en maakt de indruk tamelijk compleet te zijn. Ten Berge laat mooi zien hoe opvattingen door historische ontwikkelingen veranderen. De repercussies van de Shoah is daarvan natuurlijk hét voorbeeld, voor met name de joodse als de christelijke theologie. Actueler is de verschuiving in de positie van de Protestantse Kerk in Nederland, waarin men worstelt om invulling te geven aan de zelf beleden ‘onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël’, wat de rechtervleugel gelijkstelt aan een kritiekloze steun aan de staat Israël, en tegelijkertijd aan solidariteit met het Palestijnse volk en de christenen onder hen (52). In een gepolariseerde situatie kunnen die beide moeilijk samengaan, terwijl dat juist de grote uitdaging is, ook in politieke zin.

Palestijnse christelijke theologen maken het onderscheid dat men het bestaansrecht van het jodendom niet ontkent, maar de bestaanswijze van de staat Israël wenst te kunnen bekritiseren (61). Maar in een oververhit debat is zo’n nuance vaak moeilijk overeind te houden.

Ook binnen het jodendom zijn er verschillende posities, van extreem zionistisch tot liberaal. Er zijn orthodoxe joden die de staat Israël afwijzen als een eigenmachtig menselijk optreden dat God voor de voeten loopt, maar ook orthodoxe settlers die met een beroep op de bijbel de oude landsgrenzen claimen. Daarnaast zijn er meer seculiere joden die een onderscheid maken tussen Palestina als ‘homeland’ voor Joden waarin met de Palestijnen wordt samengeleefd en een exclusief Joodse staat, die zij afwijzen.

Zo voert het boek langs alle verschillende opvattingen, ook die onder moslims. Tezamen biedt het een caleidoscopisch beeld, waarbij de vraag zich opdringt hoe hier ooit overeenstemming te bereiken is. Wat politiek niet lukt, zou dat in een interreligieuze dialoog wel kunnen?

Ten Berge put hoop uit het gegeven dat opvattingen in de loop der geschiedenis veranderen. In toenemende mate zijn ze grensoverschrijdend geworden en daardoor herkennen christenen, joden en moslims, die een universalistisch perspectief innemen, elkaar (183). Hij pleit daarom voor een trialoog tussen gelijkgezinden uit de drie religies (185), die aan kan sluiten bij het filosofische debat over universaliteit en particulariteit.

Je kunt het met het laatste moeilijk oneens zijn. De kritische vraag is wel hoe realistisch dat allemaal is. Zelf constateert Ten Berge al dat de behoudende krachten alleen maar sterker worden, ook in politiek opzicht. Een religiegesprek over het Land kan niet buiten het politieke vertoog om gevoerd worden, wil het niet op een onwezenlijke manier abstract blijven. Uiteindelijk worden op het politieke niveau de beslissingen genomen.

Terugkijkend op de discussies binnen zijn eigen Pax Christi constateert Ten Berge dat daar vaak de politieke kant werd belicht zonder recht te doen aan theologische posities (29). Het omgekeerde is even eenzijdig. Dat religies kunnen bijdragen aan vrede en gerechtigheid is een waarheid die alleen met veel “inspanning en geduld ontwikkeld kan worden” (189) is de slotzin. Het ligt er maar aan of je dit als een bemoedigende of ontmoedigende conclusie leest.