Het boek leest lekker weg. Rietveld spreekt nadrukkelijk vanuit zijn eigen posities: enerzijds is hij opgegroeid binnen de conservatieve Gereformeerde Bond en heeft hij die conservatief christelijke overtuigingen later laten vallen, anderzijds vanuit zijn jarenlange ervaring als journalist. Deze persoonlijke ervaringen weet hij goed te beschrijven en zijn van toegevoegde waarde. Als lezer krijg je zowel een binnen-perspectief als een onderzoeksperspectief te lezen die beiden nuance en diepgang weten te brengen en aansluiten bij de realiteit.

Het boek bevat een gedegen onderzoekslijn van wat ik noem ‘contact genealogie’. Rietveld heeft op veel plekken onderzocht wie contact heeft met wie, waar financiering vandaan komt, maar ook hoe mensen qua ideeën beïnvloed (lijken te) zijn door anderen of wanneer bepaalde ideeën een breekpunt waren en waarna contacten bekoelden. Door het boek heen wordt zijn eigen positie niet onder de bank geschoven. De auteur geeft geregeld – na een opsomming van feiten – zijn eigen mening. “Het klinkt als een plot van een bizarre B-film, of een goedkoop boek. En dat is het ook.” (p.145)

Iemand die dit boek nog niet gelezen heeft zou vooraf kunnen denken dat de auteur met dit boek alle orthodoxe christenen over één kam scheert; alsof zij per definitie vatbaar zijn voor extreemrechts. Niets is minder waar. Rietveld benadrukt meerdere malen dat het een minderheid is, maar legt hij uit waar de voedingsbodems liggen voor christenen die wél aangetrokken worden tot populistisch rechts. Hij onderscheidt consequent diverse christelijke denominaties, wat de nuances binnen deze denominaties verheldert.

Nieuwe kruisvaarders boekcover

Rietveld bespreekt wat gedeelde thema’s zijn. Dat was vroeger het communisme, nu is het ‘de’ islam en immigratie van moslims. Het wordt extremer wanneer conservatisme en populisme samenwerken op het gebied van nationalisme: het behoud van tradities voert dan de boventoon. Anderen, die daar van afwijken, moeten het ontgelden. Voor de SGP-christenen is dit de theocratie waarbinnen geen ruimte is voor godsdienstvrijheid. Iederéén zou moeten leven volgens de (interpretatie van hun) christelijke leer. Dat betekent concreet: geen abortus, vrouwen vinden hun ware bestemming in het moederschap en niet in bijvoorbeeld de politiek, ze moeten meer (witte) kinderen baren, een anti-homostandpunt en speciale kampen waar mannen hun mannelijkheid weer kunnen opdoen en vieren. Dit alles vanuit een streven naar een christelijke natie.

Rechts lijkt deze christelijke identiteitsmarker te gebruiken als een lijmmiddel voor een nationalistische staat met één dominante cultuur. Vandaar de term cultuurchristendom die we bij Baudet geregeld tegenkomen. Ook ,,de ChristenUnie noemt dat de Forumleider ‘rake analyses’ heeft, en dat de ‘oerkracht van het nationalisme’ weliswaar riskant is, maar ook betekenisvol kan zijn.” (p.14). Dit gaat verder: om de ‘omvolking’ en ‘demografische suïcide’ tegen te gaan, vindt Baudet dat Nederland ‘dominant blank en cultureel moet blijven zoals het is’. Als dat niet gebeurt, dreigt een totale vernietiging van het volk.

Rietveld weerlegt deze denkwijze af en toe met demografische feitelijke cijfers en laat zien hoe rechts dit soort cijfers negeert, wegzet als nepnieuws of naar eigen belang interpreteert.

Even belangrijk in het boek zijn de financiële lijnen en de invloedconnecties. De hooggeplaatste mannen binnen de organisaties hebben vaak banden met (extreem) rechtse groepen in Amerika die ook slavernij goedkeuren, met Rusland en met de rechts-conservatieve organisaties binnen Israël. Ze delen een sterk hiërarchische kijk op de wereld en haar mensen. Witte christelijke mannen moeten heersen met een sterk masculien leiderschap en de patriarchale rolverdeling is een pijler van de volksgemeenschap. Het is daarbij noodzakelijk dat de anti-discriminatiewetgeving wordt afgeschaft.

Rietveld beschrijft in dit proces hoe vroegere religieuze vijanden – protestanten, katholieken en Russisch orthodoxen – elkaar nu toch weten te vinden en inspireren. Hoe? Dat mag je allemaal zelf lezen in dit interessante boek.

De ene en de andere theocratie

Ik besef dat het eerste punt dat ik ga noemen wellicht buiten de doelstellingen van het boek valt. Het zegt misschien meer over mijn eigen honger naar meer duiding. Als analist en onderzoeker valt mij op dat het boek vooral heel beschrijvend is en dat veel zaken verder geanalyseerd zouden kunnen worden. Neem bijvoorbeeld het gebruik van symboliek en woorden die (feitelijk onjuist) gebruikt worden, maar door ze te herhalen wel genormaliseerd en ‘waarheid’ worden.

Voor deze analyses hadden analogieën gemaakt kunnen worden met andere extreme groepen. Bij de theocratie-wensen van de SGP moest ik direct denken aan de theocratie-wensen van IS. Ook noemt Rietveld dat het opvallend is dat juist de minder kerkgaande conservatieven met radicaal rechts samenwerken wat kan duiden op een soort overcompensatie. Precies dit zagen we ook bij IS-uitreizigers: het waren vooral de minder of niet moskeegaande moslims die zich bij IS aansloten.

Ik kan me voorstellen dat dit wellicht te gevoelig ligt en ook geen complete vergelijking betreft. Tot nu toe blijft het bij de SGP theoretisch en ook zonder geweld. Tegelijkertijd zien we dat dit soort groepen zich in de VS steeds actiever voorbereiden op een cultuuroorlog. Met de bestaande relaties tussen de netwerken is het niet ondenkbaar dat de geweldsbereidheid ook hier groeit.

Dit punt is geen kritiek maar eerder een constatering. Het boek biedt namelijk een schat aan informatie over zaken die voor velen onbekend zijn en die verder onderzocht kunnen worden. Het biedt een unieke inkijk die tot meer bewustwording kan leiden. En dat leidt direct ook naar mijn tweede punt. Want waarom is die bewustwording zo belangrijk? Ik mis in dit boek een aparte analyse van de gevaarlijke kanten wanneer dit fenomeen zou groeien en betrokkenen bijvoorbeeld echt aan de macht zouden komen. Hoe reëel is dit? Wat zijn de getallen in Nederland van conservatief christelijke stemmers op radicaal rechts?

Dit boek vind ik zeker een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in politiek en religie en de steeds meer gepolariseerde maatschappij. Rietveld is goed geïnformeerd en combineert persoonlijke observaties en ervaringen van binnenuit, op een knappe manier met een meer objectieve, onderzoekende benadering.

Sander Rietveld, Nieuwe kruisvaarders. De heilige alliantie tussen orthodoxe christenen en radicaal-rechtse populisten. Uitgeverij Prometheus. Maart 2021. 368 pagina’s. € 24,99 (paperback).

Anne Dijk

Religiewetenschapper

Anne Dijk is religiewetenschapper, Islamoloog en Islamitisch Theoloog met een specialisatie in autoriteitsstructuren. Dijk is oprichter en …
Profiel-pagina
Al één reactie — praat mee.