Begonnen als predikant in Detroit, de stad die door de auto-industrie in de jaren tien en twintig snel groeide, maakt hij naam omdat hij pleit voor betere arbeidsomstandigheden voor de werknemers van Ford. Hij schuwt de strijd met de machtige Henry Ford niet. Niebuhr schrijft menig artikel en laat zich gelden in het publieke debat.
Mede daardoor krijgt hij in 1928 een betrekking als docent ethiek aangeboden aan Union Theological Seminary in New York, waar hij tot zijn emeritaat aan verbonden zou blijven. Hij publiceert er zijn boek Moral Man and Immoral Society, dat een grote invloed heeft gehad op generaties politici in Amerika.
Niebuhr betoogt dat mensen zich weliswaar moreel en altruïstisch kunnen gedragen, maar dat dit doorgaans beperkt blijft tot een kleine kring van verwanten. Buiten die intieme sfeer speelt het eigenbelang de hoofdrol, waardoor er in de samenleving altijd sprake is van botsende belangen en dus van conflicten. Je kunt die niet beslechten met een beroep op moraal alleen – dat is naïef. Je zult ook oog moeten hebben voor het mechanisme van het eigenbelang en dus van de macht. De liberale gedachte, zowel in de politiek als in het religieuze, dat de mensheid langzaam maar zeker vooruitgaat en in staat is een geweldvrije samenleving op te richten naarmate we meer gebruik maken van de rede, wordt door Niebuhr de pas afgesneden.
Zijn ‘christelijk realisme’ houdt in, dat je wel de idealen van rechtvaardigheid na blijft streven in het sociale domein, maar dat het onvermijdelijk is dat je bij het politieke handwerk dat daarvoor nodig is vuile handen maakt. De politieke wereld wordt geregeerd door macht. Jezus’ ethiek wordt geregeerd door liefde. Niebuhr probeert beide te honoreren. De mens is gebrekkig en zondig. Dat is onvermijdelijk, maar niet noodzakelijk; een belangrijk maar beslissend onderscheid. Want als het kwaad noodzakelijk zou zijn, zouden we er niks aan kunnen doen. Dan verval je in apathie. Niebuhr blijft de menselijke vrijheid benadrukken. Zelfs de zondige mens heeft de plicht én de mogelijkheid om op te staan tegen het kwaad in de wereld.
Deze nuchtere, pragmatische benadering past goed bij de Amerikaanse geest. Niebuhr droeg daarmee bij aan het maatschappelijk debat in de VS toen het erom ging of Amerika buiten de oorlog moest blijven (isolationisme) of zich in de strijd tegen het fascisme moest mengen (interventionisme). In zijn jeugd had dezelfde discussie al gespeeld ten tijde van de Eerste Wereldoorlog, extra gevoelig vanwege zijn Duitse immigrantenachtergrond.
In 1937 reist hij naar Europa voor een aantal lezingen in een periode van opnieuw oplopende spanningen en dreiging van oorlog.
In zijn lezingen zoekt hij naar een balans tussen de verantwoordelijkheid nemen voor dingen die we kunnen veranderen en aan God overlaten wat we niet kunnen veranderen, geheel in de lijn van zijn eigen bekend geworden gebed om sereniteit: God, schenk ons de genade om te aanvaarden wat we niet kunnen veranderen, de moed om te veranderen wat veranderd moet worden, en de wijsheid om het onderscheid tussen beide te kunnen maken.
Praktisch betekent dit dat Niebuhr pleit voor militair ingrijpen door de VS. ‘Hoe verwerpelijk het doden van andere mensen ook is, soms zijn er tijden waarin oorlog het mindere kwaad is’.
Door de aanval op Pearl Harbour wordt Amerika uiteindelijk gedwongen in de oorlog te stappen en was het debat isolationisme – interventionisme op slag achterhaald.
De oorlog eindigde dramatisch met twee atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. Meteen ontketende dat ook een debat over de morele implicaties van het gebruik van dergelijke wapens. Niebuhr mengde zich daar op zijn typische wijze in, door te stellen dat we met deze bommen ‘het niveau van de nazi-moraliteit hebben bereikt (…) en hebben bewezen dat totale oorlog geen nazi-uitvinding was’. Hij veroordeelt het gebruik van de atoombommen. Anderzijds vindt hij dat nu de technologie er eenmaal is, het niet meer mogelijk is dat ongedaan te maken. We hebben geen andere keus, dan onze politiek af te stemmen op de realiteit van een nucleaire wereld.
Dit standpunt wekte wrevel aan beide kanten, zowel bij de atoompacifisten die het te slap vonden als bij de nucleaire apologeten die juist vonden dat door de bom een groter kwaad (lange oorlog, meer mensenlevens) voorkomen was. Bovendien, door de aanwezigheid van een nucleaire dreiging zou juist een toekomstige oorlog eerder voorkomen worden, het afschrikkingseffect.
Het christelijk realisme van Niebuhr treedt hier helder aan het licht. Het veroordeelt het kwaad maar spant zich tegelijkertijd in om ‘de huidige politieke omstandigheden een duwtje in de moreel meest verantwoordelijke richting te geven (…) Christelijk realisme is ontworpen om een ongemakkelijk geweten te cultiveren. Het verhindert je om weg te komen met pasklare antwoorden op netelige morele vraagstukken’ (p. 121).
Niebuhr leefde in een vorige eeuw en reflecteert op discussies die toen het (Amerikaanse) debat bepaalden. Maar zijn uitgangspunten, de onvermijdelijke zondigheid van de mens en de even onontkoombare vrijheid en verantwoordelijkheid van diezelfde mens om te streven naar een wereld van vrede, rechtvaardigheid en heelheid, zijn nog steeds bruikbaar voor het huidige debat.
Ook door anderen is al gewezen op een aantal tekortkomingen van deze uitgave. Zo is dit, anders dan de tekst op de achterflap suggereert, geen biografie ván Niebuhr, maar een bundel van artikelen door diverse (Amerikaanse) auteurs óver Niebuhr, onder redactie van Sabella. Helaas blijft onduidelijk wie waar aan het woord is. Doordat het geschreven is door meerdere auteurs zijn er soms doublures, maar die zijn niet heel hinderlijk.
Met elkaar wordt ons toch een mooi overzicht geboden van de ontwikkeling van Niebuhrs sociale ethiek. De Nederlandse bezorgers van dit boek, oorspronkelijk uit 2017, voegen er een slothoofdstuk aan toe, waarin geprobeerd wordt om Niebuhrs actuele betekenis te schetsen.
Wat mij betreft ligt dat in het blijvende ongemak waarmee hij je wakker houdt en in zijn inzicht dat ‘hoewel we weten dat we er in dit leven nooit in zullen slagen het Koninkrijk van God te bouwen, we er toch naar moeten blijven streven’ (p. 192).
Jeremy L. Sabella, Reinhold Niebuhr, Amerika’s politieke geweten, Uitgeverij Skandalon Middelburg 2024, 256 pag., € 25,99
