Religie als overlevingsmechanisme

Religie en spiritualiteit

Het zal vast gelden voor de meeste religie. Ons brein is slim genoeg om een tweede, aangename  werkelijkheid uit de hoge hoed te toveren die, bijvoorbeeld, ons een voortbestaan voorspiegelt. Het gaat in dat voortbestaan om het ik. Troost, rust, extase, een topervaring, perspectief op een ‘eeuwig leven’ in een hemel, etc.

Het zal ook gelden voor het grootste deel van wat – de religie voorbij – onder spiritualiteit verstaan wordt, in het bijzonder de zogenaamde ‘feelgoodspiritualiteit’. De rijke westerling, beroofd van een bezield verband en overgeleverd aan een armoedig, materialistisch wereldbeeld, creëert zich een hemel in het hier en nu. Een spirituele dimensie waarin het vooral draait om geluk.

Ik chargeer ontzettend. Maar dat is ook wat de breinbazen doen. Alsof religie en religieuzen alleen maar uit zijn op het strelen van het ego. Natuurlijk speelt eigenbelang een rol. Dat speelt het ook in de liefde. En natuurlijk gebeurt dat in het brein – zoals immers alles zich afspeelt in ons brein: de ervaring van schoonheid, het genieten van seks, zelfs de puurste liefde.

Maar het is een ongelooflijke onderschatting van datzelfde menselijke brein dat het alleen maar uit zou zijn op overleven. Ons brein bevat een dimensie die dat overstijgt.

Liefdesmystiek

Het zal vast voor veel religie gelden, dat overlevingsverhaal. Niet voor alle. In ieder geval niet voor die religie die is gebaseerd op en geïnspireerd vanuit de liefdesmystiek.

In de liefdesmystiek gaat het niet om het ik. Dat is immers bestemd om te sterven. Ware mystiek kent geen eigenbelang. In ditzelfde verband zag Gerard Reve zich genoodzaakt zijn keuze voor het rooms katholicisme te verdedigen: ik geloof niet om er beter van te worden. Verder terug in de tijd horen we Meister Eckhart die ons op het hart bindt: het ik moet uit zichzelf treden. En nog dieper in het verleden horen we Jezus zeggen dat we onszelf moeten verliezen.

Hoezo overleven?

Het gaat juist niet om overleven. Daarmee vervalt de hele mechanismeredenering. Ik wil niet overleven maar juist opgaan in…

Religie en mystiek worden vaak gekoppeld aan en beoordeeld op bijzondere, meestal fijne ervaringen. Maar bij de laatmiddeleeuwse mysticus Johannes van het Kruis zien we dat het juist niet om dat soort religieuze ervaring van de zintuiglijkheid gaat. Dat God/het goddelijke zich veeleer manifesteert in de leegte, de ‘dorheid en smakeloosheid’. Juist daarin herkent hij de ‘zuivere geest’.

Een frappant voorbeeld daarvan zien we in Moeder Teresa. Zij heeft – in dat ploegen op de rotsen in Calcutta – nooit een bevestiging vanuit enige religieuze ervaring gekregen.

Het bleef ook bij haar dor, zonder smaak, maar zij deed…

Er is geen eigenbelang of overlevingsdrang in de mystiek van de liefde. Hoogstens als bijproduct/ toegift kan er sprake zijn van innerlijke vrede. Maar dan toch de innerlijke vrede van een stervende, niet van een overlevende.

Radiohead

Nee, ik wil niet overleven maar juist opgaan in…
Waarin?
In de liefde.

Abbé Pierre, in de vorige eeuw de priester van de armen en daklozen in Parijs, schreef: ‘Ze hebben me dikwijls gevraagd: wat is het doel van het leven? Ondanks alle absurditeit heb ik toch één zekerheid die me op de been heeft gehouden sinds ik in aanbidding God ontmoette, toen ik nog een jonge Capucijner monnik was. Toen heb ik, bevend en dwars tegen mijn intelligentie in […] geantwoord: het doel is te leren lief te hebben.’

In seculiere zin doet dit antwoord me denken aan het prachtige nummer Street Spirit van de rockband Radiohead. Daarin wordt de absurditeit van de dood bezongen: fade out, fade out again. Maar het lied eindigt met een uit de diepte opklinkend gloria: Immerse your soul in love – dompel je ziel onder in de liefde.

Dat gebeurt allemaal in ons brein.
Ons brein is groter en bevat meer dan alleen maar overlevingskwabben.
Ons brein bevat een bron, die dat brein overstijgt.