De verzuchting van Gerrit Komrij
De wereld en het leven geven weinig aanleiding om in God te geloven. Vooropgesteld, het gaat me niet om mijn eigen bevoorrechte leventje. Als ik het ’s morgens weer licht zie worden in onze boomrijke wijk en ik hoor de vogels fluiten ontsnapt er een verrukt ‘God!’ aan mijn lippen. En als ik terugkijk op mijn leven vind ik het zelfs moeilijk om daar niet een goddelijke rode draad in te bespeuren.
Tegelijk beschaamt die laatste gedachte me als ik naar sommige andere levens kijk. Het onrecht zegeviert alom. Daarvoor hoef ik niet naar Trump te wijzen of andere onfrisse gebieden. We hebben genoeg aan onze eigen maatschappij. De kansloosheid van zoveel mensen, vooral jongeren die dan ook nog als ‘niet succesvol’ worden bestempeld. De stillen in den lande worden structureel niet opgemerkt terwijl luidruchtigheid wordt beloond. Het wemelt van de incrowdwereldjes, elitaire groepen van handen op één buik en ons kent ons. Wie weigert om zich in zo’n netwerk binnen te likken, kan rekenen op uitsluiting.
En dan, wat sommige mensen mee moeten maken! Aan martelende ziektes, familieleed, liefdeloosheid, domme pech…
Nee, de gerechtigheid van God is ver te zoeken in deze wereld.
Ik kan me sowieso niet voorstellen hoe iemand in alle ernst kan geloven in een God die:
allerlei chagrijnige uitspraken doet in zogenaamd heilige teksten,
een complete mensheid laat verzuipen op één gezinnetje na,
het offer van zijn zoon vraagt voor eigen genoegdoening,
eist dat vrouwen hun geschapen schoonheid van top tot teen bedekken
…
Als ik het sympathieke getob zie van Tijs van den Brink om vanuit de ene religie iets te peilen van de andere, word ik alleen maar bevestigd in de verzuchting van Gerrit Komrij:
godsdienst houdt zich bezig met het oplossen van problemen die er niet zouden zijn als er geen godsdienst was.
Een derde weg?
Is er een derde weg, tussen de gebaande wegen van enerzijds religie en anderzijds plat materialisme?
Jazeker, er is een derde, vierde, vijfde, zesde weg en nog veel meer: de vele wegen en weggetjes van wat zich aandient onder het containerbegrip spiritualiteit. Maar juist daarom is dat begrip te vaag. Is er nog wel sprake van wegen? Of is het een moeras?
Bovendien word je in de meeste spirituele contreien geacht allerlei alternatieve aannames te omarmen – waardoor je toch stiekem met religie te maken hebt.
Sinds mensen niet meer geloven, geloven ze alles.
Ik zoek naar een helder zichtbare derde weg.
Een weg om in vrijheid te gaan, met ruimte voor het verticale, maar oningevuld.
Een weg waar ik zuivere lucht inadem, de stilte van het niet-weten, of zoals Godfried Bomans het noemde in de eenzaamheid van Rottumerplaat: oerverbazing.
Met slechts het criterium, dat alles en iedereen recht doet: de liefde.
Een basaal niet-credo
Een derde weg. Velen hebben hem gevonden. Of op z’n minst een weg ernaartoe.
Lao Tzu met zijn ongrijpbare levensbeginsel de Tao, ‘ouder dan God’: Laat de godsdienst los, en de mensen vinden vrede.
De oude stoïcijnen met hun besef van de Logos, de vrijheid van de geest en de liefdevolle ‘apatheia’.
De middeleeuwse mystici, vooral Meister Eckhart met zijn ‘ontbeelding’ van alle godbeelden.
Spinoza: de ‘intuïtie’, waarmee we deelhebben aan de eindeloze liefde.
Schopenhauer: de zuivere contemplatie.
En vele anderen…
Maar het meest nadrukkelijk dient Bonhoeffer zich aan, met zijn religieloze geloof en zijn ongoddelijke God. Bonhoeffer die God niet nodig wil hebben om een gat te dichten of er zelf beter van te worden. In de gevangenis ontmantelde hij zijn eigen christelijke geloof tot op de kern. Een kern die aan de religie voorafgaat en eraan voorbij ligt. Een basaal niet-credo:
Bidden en gerechtigheid doen.
Wim, ik raad je toch echt aan Rosanne Hertzberger in Zomergasten op TV2 te zien in de herhaling, voor geval je dat gisteravond gemist hebt. Ze voelt zich (zelf uitermate kritische wetenschapster) bijzonder goed thuis in haar Joodse religie, al wordt ze wel wat kribbig bij de vraag naar haar geloof in een God en of ze wel eens bidt! Dat vindt ze dan weer impertinent!????
Beste Dirk, heb ik gezien, maar dat heeft me juist gesterkt in het inzenden van deze column. Religie lijkt voor haar belangrijker dan God. Is precies de volgorde die ik niet verkies.
Die 3e weg staat voor mij los van het institutionele geloof en God niet willen zien als een persoonsachtig wezen, maar als een kracht in je zelf.
Dus Schleiermacher, en geen Barth (als de grote tegenstelling), ja, het hangt sterk af van hoe je als mens in elkaar zit natuurlijk, met het al of niet bestaan van een God heeft het weinig te maken!
Iedere hap lucht die ik neem, iedere stap die ik zet, iedere traan die ik laat…herinneren mij aan mijn mens-zijn in relatie met alles om mij heen. Mijn God – die is daar al die jaren als een onderstroom bij aanwezig. Hoe? Ik zou het niet weten. En al die religieuze dingen die ik dan doe, zoals naar de kerk gaan, bidden of een psalm lezen, dienen slechts om mij te laten inzien dat er nog meer dwazen waren en zijn, net als ikzelf, die vol verwondering zo weinig snappen van wat ons leven zo prachtig, vreselijk, ontroerend, moeilijk, geheimzinnig en klote maakt.
Mijn religie hoeft geen probleem op te lossen, dat kan het ook helemaal niet. Ik kan alleen niet leven zonder ruimte te bieden aan mijn vragen en het mysterie God daarin te betrekken.
Juist omdat Joodse mensen omgebracht zijn vanwege hun religie, denk ik dat Roseanne recht wil doen aan de omgekomenen. Iets anders kan ik niet bedenken.
Het hoeft niet zo te zijn, maar mensen die een religie aanhangen vinden zichzelf nog al eens beter dan de ander. Daar kwetsen ze de ander mee en dat is nou precies niet de bedoeling, lijkt me.
God neemt in mijn leven wel een belangrijke plaats in, maar dat is een persoonlijke overtuiging; zonder God kan ik niet leven, en ik laat daarmee de ander
vrij. Ik kan het niet weten voor de ander.
Dus solidariteit over de grenzen van het dodenrijk ( en heel bijzonder dan de Shoa)heen, daar zit iets in, is ook een heel goede reden om een religie aan te blijven hangen, deel te blijven van iets groters, boven jezelf uit!
Bidden en gerechtigheid doen lijken me nu juist de essentie van religie, welke religie dan ook.
BIdden is ” je verlangen ordenen”
Voor Bonhoeffer was bidden wat religie en rede overstijgt. Rede en religie vallen onder het opschrift ” de falende mens”!
Bonhoeffer zag tijdens 1933- 45 dat intellectuelen (de rede) geen verzet bood aan Hitler. REligie was voor hem god voor het karretje van de mens zetten, de combinatie kruis / hakenkruis, hij vergeleek dat met Aaron die het gouden kalf maakte. VOor Bonhoeffer waren profeten als Mozes nodig die een appel op mensen doen om INTEGER rechtvaardigen te zijn. dynamisch middelpunt van de Bijbel is: recht doen is rechtvaardigen een vreugde. Daartoe inspireert Jezus die “het model” Jesaja 53 leeft.
Aan wie doe je eigenlijk deze oproep, Wim?
Aan jezelf? Dan hoef je ons alleen het resultaat mee te delen, dat je er wel/niet mme gestopt bent
Aan de lezer? Die moet dat toch en individueel en op het juiste moment te doen.
Het is aan ieder persoonlijk, hoe hij/zij omgaat met “het hogere”, “Het Al”.
Dat is Geloof en daar is niets mis mee.
Omdat mensen sociale dieren zijn, zoeken ze anderen die ongeveer(!?) dezelfde ideeën hebben.
Voor mij is een kerk, moskee, synagoge, een plek van samenkomst. Je luistert, leert en praat met “soortgenoten.”
Zodra persoonlijk geloof ingekaderd wordt in stellingen en regels, wordt het tricky. Het verhardt, verstart en verliest zijn oorspronkelijke kracht.
Het is de eeuwige tegenstelling tussen:
Vrijheid – Gebondenheid.
Nadruk op vrijheid glijdt af naar chaos, vervaging van normen, gevoel als maatstaf.
Nadruk op gebondenheid glijdt af naar dictatuur, dogmatiek, dwang.
De kunst is om de balans te vinden
tussen Gevoel en Verstand,
tussen Vrijheid en Gebondenheid.
Geloof heeft iedereen.
(Zelfs Joop. Toch?)
Religie? Tja…
Heb jij Rosanne nog gezien Louise? Zij heeft heel aparte visie op religie, kijk alleen naar het filmpje dat ze koos van de Mitzadans van orthodoxen, dat koos ze niet uit om ermee te spotten. Ook interessant wat ze zei over haar geloof vs dat van christenen voor wie de mensenzoon Jesus ( die naar bruiloften ging, uit vissen met zijn apostelen, de boze menigte afhield van steniging etc, etc) de centrale figuur is, en niet een rechtvaardige, afstandelijk ver boven ons in de Hemel tronende God. Alleen al daarom kunnen christenen zich niet goed inleven in andere religies, waar dat heel anders is dus, inclusief natuurlijk de moslims. Ik zat geboeid te luisteren, zo had ik het nooit gezien, maar denk wel dat ze gelijk had!
Als ik me er even mee mag bemoeien, ook al is de vraag niet aan mij gericht… Het is niet waar wat Hertzberger zei. Hier is echt sprake van het stereotiepe misverstand: het uitspelen van het OT tegen het NT. Ook in het OT en het jodendom is God nabij. God wandelt in de hof van Eden, hij is de vreemdeling die op bezoek komt in de tent van Abraham, hij is de vader die zich over zijn kinderen ontfermt in psalm 103…
Dat ging toen idd door me heen, dat JHW in de oudste boeken wel allerlei gesprekken en zelfs transacties had met profeten en voorgangers, maar het gaat natuurlijk om Rosanne’s beleving, en die van die Hasidische rebbe’s op de dansvloer, die kennen geen menselijke christus die onder ons was (want na Moses sprak JHW ook steeds minder rechtstreeks, in grote tegenstelling dus met Jesus, die ook altijd veel menselijker sprak, zoals bijv. -Laat de kleinen tot mij komen-, dat hoor ik JHW niet zo gauw zeggen).
De mitza dans heb ik niet gezien. Ik kan me indenken hoe het eruit gezien moet hebben: gevoel te over van een iel mannetje met spillebenen en een buitensporig grote bontmuts. Heel intens, ontroerend of koddig voor ons misschien?
Daartegenover staan wel 613 mitzwot (= geboden en verboden).
Ach, en binnen het jodendom vind je ook een grote diversiteit aan invulling van dat geloof.
Er is maar één echt dogma, Het “Sjamaa Israël”.
Verder ligt de verantwoording tegenover God bij het individu, al is er natuurlijk de sociale controle van je gemeenschap.
Dat is dus Jodendom soft Louise, daar zullen die iele mannetjes in beremuts anders over denken! Rosanne daarover: je bent al goed Joods als je de wetten volgt en de teksten meeprevelt, dat geloof is niet zo belangrijk! Religie is viering van het Leven (voor de Joden dus, en niet voor ons, oh nee!!)
Heb het niet gezien, Dirk. En die vrouw verkondigt háár mening, háár waarheid. Prima, hoor.
Overigens bèn je joods door geboorte uit een joodse moeder.
Dat bepaalt op zich niet hoe en of je het geloof praktiseert.
Om jood te wòrden, is niet makkelijk.
Bekeringsdrang is er absoluut niet.
Hiernamaals is niet echt aan de orde.
Op aarde moet je het doen (Nou?).
Sjamaa Israel???? De 613 mitzwot golden alleen in het oude theocratische Israel. En verder werd in 30 na chr. (dus voor de verwoesting van de tweede tempel in 70 na chr.) bijvoorbeeld al de doodstraf afgeschaft. De wetten erom heen werden dermate ingewikkeld dat een doodstraf niet meer opgelegd kon worden.
Door wetten als omheining te maken om mensen te redden ontstonden er meer dan 613 mitzwot en ook vandaag kennen we dus meer dan 613 mitzwot. Zo kunnen ook vrouwen echtscheiding vragen en kan de man die wil scheiden dat alleen met instemming van de vrouw. Wetten die we niet terug vinden in de Torah.
Dirk, ook binnen islam zijn verschillende inzichten.
Jij houdt van het noemen van namen en googlet nogal. Toch? Google eens de islamoloog Rachid Benzine.
Mensen zijn nu eenmaal verschillend…
Die ken ik nog van dit blog, en herinner me (behalve de grap over zijn naam) dat hij een nogal verlicht idee van islam heeft, dat door zeer weinige geloofsgenoten gedeeld zal worden.
Dank voor jullie reactie.
Enkele op wie ik moet reageren:
@Jelle. Mooi verwoord. Ik herken het helemaal. Waar ik al bang voor was is het verschil in interpretatie van het woord religie. Ik bedoel: godsdienstig systeem met waarheidsclaim. Jij meer het gevoel van binnenuit en de rituelen. Maar ook dan kan religie de onderstroom belemmeren…
@Henk. Dat schrijf ik juist, maar het is een kern die aan de religie voorafgaat en eraan voorbij ligt. M.a.w. die essentie staat los van de religie. De mystieke kern hoeft geen religie te worden.
@Joop. Wat is dit voor vraag? Mijn adressanten, de lezers van Nieuwwij, zijn volop bezig met vragen over het belang van religie, lijkt me. Ik geef een optie om over na te denken. En bied ruimte voor een derde weg. Overigens verkondig ik dit als predikant ook al jaren. Ik ben dus niet ‘de zoveelste dominee die van z’n geloof af valt’. Omdat God/het goddelijke voor mij juist groter en meer is geworden ben ik al decennia geleden de religie meer en meer gaan relativeren en het gevaar ervan gaan inzien. Mag ik daar mensen over mee laten denken met een prikkelende oproep?
Natuurlijk mag dat, Wim. En wellicht zijn er lezers die, omdat de oproep van jou komt er over gaan denken terwijl ze dat eerder niet hadden gedaan.
Maar, met permissie: het is zo’n afgezaagd onderwerp. Dat er een ‘derde weg’ voor velen is, blijkt bv ook uit het boek ‘God, Iets of Niets’ door Taede Smedes.
Dat is zeker waar, Joop. Dat vond ik zelf ook al. Maar het duikt telkens weer op, zoals laatst met die discussie van Tijs en de ramadan. Dan denk ik aan de uitspraak van Komrij, en hoeveel meer ruimte er kan zijn.
Maar ik beloof dat ik dit thema nu zal laten rusten – voorlopig (-;
Religieuzen zoeken een karrenspoor dat grofweg in de al door hen gekozen richting leidt.
Daarom is religie zo populair. Rustgevend en zelfbevestigend tegelijk, en vol recepten om nare twijfel efficiënt mee te bestrijden. Wat wil je nog meer?
Nogmaals die slimme meid Rosanne Jodocus, die zei eergisteren in Zomergasten: als er geen religie in een gemeenschap is, floept die gewoon tevoorschijn. -Zet 3 mensen op een onbewoond eiland, en binnen aantal jaren gaan ze boomgeesten en voorouders vereren en aanbidden, nodig als drijfkracht-. Geen karrespoor dus, maar ontstaat steeds weer als je samen wilt verkeren en vooruit wilt, overal, door alle tijden heen, en in alle uithoeken van de wereld.
Onvermogen dan wel onwil om waarheid van bijgeloof te onderscheiden is zeker een inspiratiebron van religie. Altijd al geweest.
Toch zijn de bestaande religies nog steeds verreweg de grootsten. Dat komt omdat bestaande religies simpelweg een cultuurgoed zijn. Dat wordt doorgegeven door persoonlijk contact en hang naar conformisme.
Als je echter qua religie niet met de stroom wil meedrijven maar er zelf een wilt verzinnen (Scientology bijvoorbeeld) dan kost je dat veel meer tijd moeite dan om er eentje uit te kiezen. Keus genoeg immers, en voor elk wat wils. Daarom niet zo populair.
Wel denk ik dat gevestigde religies een nuttige rol spelen. Als je immers religie A aanhangt dan ben je een stuk minder bevattelijk voor religie B. Nu zijn de meeste gevestigde religies wel zo’n beetje maatschappelijk “aangepast” en niet zo heel erg schadelijk meer.
Je kan als maatschappij beter te maken hebben met een religie die op zondag wat met kerkklokken in de weer gaat en zich daarna aan orgelspel en gezang te buiten gaat, of eentje die op vrijdag muziek van de toren toetert en per jaar een maandje vasten verordonneert dan een die erop uit is mensen financieel en geestelijk uit te persen (Scientology) of tot moordenaar op te voeden (extremistische Islam).
Als mensen dan toch zo nodig religie moeten belijden dan is dat karrenspoor zo gek nog niet.
Jodendom is een aardse doe godsdienst. Het gaat om de aarde en niet om wel dan niet in de hemel te komen. En wat de 613 mitzwot betreft die golden de hele bevolking en dus niet voor de individuele mens.
Vandaag is er geen tempeldienst meer en geen koningshuis. Een groot aantal mitzwot kunnen alleen in Israel gedaan worden. Dus dat we vandaag 613 mitzwot hebben als individu en als volk is onjuist.
Wie meer wil weten over wat ik onder bidden versta, zie mijn columns ‘Gebed van een ongelovige’ en ‘Bidden is sexy’.
Mooi ook D.G. Wiersma: bidden is je verlangen ordenen.
Wat een raar woord eigenlijk ongelovige, of iemand moet echt nergens in geloven, ja dan klopt het. Gebed van een niet in God gelovige, klinkt dus redelijk. Gebed van een in niets, of niemand gelovige, wringt. Bidden is sexy. Als seks mensen blij maakt, vrolijk, waarom bidden dan niet! Wanneer seks en bidden bij het leven hoort, waarom zouden zij elkaar dan uitsluiten en niet elkaar insluiten? Waarom zou een goede seks niet tot een mooi gebed kunnen leiden en een mooi gebed niet tot goede seks?
Neem Spinoza, die een soort pantheïsme voorstond, god en natuur is dezelfde substantie, dat filosofeerde (geloofde) hij zo, maar zou je dan nog kunnen bidden? Dacht het niet, daarvoor moet je toch in een persoonlijke God geloven, die een luisterend oor heeft.
Binjamin, jij vindt ‘ongelovige’ een raar woord. Tja, Wim heeft het zich as christen toegeeigend en dst mag natuurlijk. Ald niet-christelijk (niet-theïstisch) ongelovige moet ik dan maar een ander woord gebruiken, bv ‘onderzoeker’.
Een onderzoeker die soms in zichzelf praat maar dat moet, denk ik, geen bidden genoemd worden.
Ik noem mezelf allang geen ‘christen’ meer, Joop. Op mijn website stel ik me voor als ‘religie en christendom voorbij’.
Het gebruik van ‘ongelovige’ is natuurlijk ook een beetje het chargeren van de columnist.
Volgens mij ben je nog maar een beginnend ongelovige. Je moet nog een heleboel afleren; bv qua taal moet je nog van woorden als ‘bidden’ af zien te komen.
Bidden komt niet voort uit religie of geloof. Het is andersom. Bidden is de drijfveer, het verlangen en van daaruit worden geloof en religie ‘opgebouwd’.
Moeilijk te volgen, hè Joop, als je volhardt in oude denkschema’s…
Ik ben maar zo vrij om hier vast te noemen dat ik al ver gevorderd ben met een boek daarover. Bidden de religie voorbij… zoiets dan. Daarin presenteer ik bidden als een oermenselijke, psychologische behoefte, los van godbeeld of dogma.
En dat het allemaal niet zo eenduidig is, Dirk. Spinoza’s intuïtie, zijn ‘genieten’ van de goddelijke harmonie, is ook een wijze van bidden. Ik vind dat jij bidden beperkt tot die vorm van vroeger, gebonden aan een theïstisch godbeeld.
In mijn boek nodig ik uit om het aan te durven met de paradox van Reve: ‘Ik weet ook wel dat er niet ergens een dame in het heelal zit, maar als ik een kaars ontsteek voor de heilige Maagd, dan voel ik mij getroost. Zo is zij niettemin een waarheid.’
Predikant Joost Roselaars zegt daarvan dat NL een postchristelijke maatschappij is (net als ik ben trouwens, christelijk geworteld), hij heeft gewerkt met Anglicaanse predikanten in Engeland die vaak, “voor geen barst in God geloven”, maar wel nog in rituelen, liederen en tradities, voor samenhang (!). En in bidden, Wim? wat denk je? voor samenhang hoef je niet te bidden, lijkt me, dat is persoonlijk. In dat bidden van Binjamin zie ik eigenlijk niets (wel in zijn levensvreugde natuurlijk). Wat betekent bidden voor moslims eigenlijk? Ongeveer hetzelfde als voor gelovige christenen? Betwijfel ik. Daar is het mss juist wel die samenhang, in de moskee!
Bidden blijft me bezighouden, welke vorm dan ook.
Ben benieuwd naar je nieuwe boek Wim. Zie vast herkenning.
Ik eigenlijk ook wel. Toevallig kwam ik terecht op een site van de Bahai= wereldbeschouwing/religie, een soort humanisme met religieus, theosofisch sausje, voor hun is het doen van nuttig en dienstbaar werk ook een vorm van aanbidden (dus seks en andere vrolijke dingetjes van Binjamin vallen daar niet onder), ben ik het niet mee eens dus, voor mij is bidden spreken met een persoonlijke God, een plaatsvervangend mens dus, met een luisterend oor en een goede wil. Iets metafysisch dus , niet iets hyperindividueels. Wel kun je momenten van kosmisch besef hebben, of dichterlijke vervoering of reflectie, maar dat is iets anders, dus, vind ik, (dus eens met Joop). Wim’s term -theistisch godsbesef- (=pleonasme) spreekt boekdelen, daar gaat een worsteling achter schuil, het thema van het boek??
@Joke. Dank je wel, Duurt nog wel even, hoor. Van de winter, hoop ik.
@Dirk. Te veel vragen om hier te beantwoorden. Een paar dingen:
– religie zonder God, daar kan ik helemaal niets mee. (religie met God ook niet).
De goddelijke dimensie, het verticale, het heilige, dat is wat ik zoek in bidden. Het is wat bidden zelf zoekt: Verbinding met het geheim.
Daar gaat mijn boek over. Geen worsteling, helemaal niet, juist rijkdom die ik wil delen.
Maar de begrippen bidden en godbeeld geef je dus niet op, al lijkt alles erop dat je dat achter je gelaten hebt. Verwijlen bij een geheim of genieten van harmonie is iets anders namelijk. Spinoza bad ook niet meer!
@ Wim, ik ben niet zo van het actieve reageren hier. ( lees wel, vrijwel alles ) Toch wil ik mij nu graag uitspreken. Vooral omdat ik genoten heb van je rustig en kalm gemoed in je reacties. Je daarin ook heel dicht bij jezelf blijft en je dat wilt delen wat een ander, mogelijk, tot nadenken stemt. Je opent nieuwe perspectieven waardoor het wellicht mogelijk wordt ‘de rivier van het leven iets lichtvoetiger over te kunnen steken’. Dank.
Dank je wel, Carla.
Natuurlijk altijd fijn om te horen.
Ik ben het er wel meer eens dat je de knellende delen van de religie los moet laten of (als je er nog niet aan begon) moet mijden.
De mystiek is daar vrij van en toch zie je dat het juist de mystici zijn die een heel specifieke levenswijze verkiezen om tot die discriminatieloze vrijheid in liefde te geraken, een die vooral in groepsverband (samen leven) een heel systeem met vele regels kent (en soms nog een hele spirituele filosofie).
Je zult dus goed en duidelijk moeten definieren wat er in zijn algemeenheid (punt voor punt) niet deugt bij die religies en wat de specifieke verschillen daarin zijn met de meer universele mystieke benaderingswijze. Anders krijg je al snel zo’n new age-achtige vaagheid waar je niet zoveel mee opschiet.