Dat boek heeft de werktitel gekregen God, Iets of Niets? De postseculiere samenleving tussen ‘geloof’ en ‘ongeloof’. Het gaat over religieus atheïsme, religieus naturalisme en post-theïstisme. Dit zijn verschillende vormen van religiositeit die de polarisatie van ‘geloof’ en ‘ongeloof’ voorbij zijn. Zoals het er nu voor staat, verschijnt het boek in oktober 2016 bij Amsterdam University Press.
Ik heb werken bij het DSTS ervaren als een warm bad. Het was heerlijk om in een tamelijk academische maar behoorlijk ongedwongen setting met religie bezig te zijn. Ongeveer eens per maand kwamen we bijeen om de voortgang van de verschillende projecten te bespreken. Manuela Kalsky, André van der Braak, Bart Mijland, Matthias Kaljouw en ik. Bart Mijland en Matthias Kaljouw waren net als ik tijdelijke onderzoekers bij het DSTS. De gesprekken die onder het genot van koffie (af en toe gebak) ontstonden, waren bijzonder stimulerend. We constateerden dat weliswaar traditionele vormen van religie afkalfden, maar dat ‘geloof’, ‘religie’, ‘zingeving’, en ‘levensbeschouwing’ in allerlei nieuwe vormen in onze samenleving springlevend waren. Deze vormen worden zichtbaar op het moment dat je traditionele ideeën over religie overboord kiepert.
Af en toe liep ik na onze bijeenkomsten met een hoofd dat tolde van alle nieuwe ideeën, terug naar de metro en moest ik in de trein even bijkomen. Die open gesprekken en brainstormsessies heb ik het meest gewaardeerd. En uiteindelijk zijn die gesprekken van grote invloed gebleken op het boek dat ik aan het schrijven ben.
Wat ik ook gewaardeerd heb, is dat ik via het DSTS ineens verbinding kreeg met een heel nieuw netwerk van ‘reliwerkers’. Ineens werd ik door Greco Idema, eindredacteur van Nieuwwij.nl, regelmatig gevraagd om een opiniestuk te schrijven als reactie op een maatschappelijke ontwikkeling. Of ik werd gevraagd om een boekrecensie te verzorgen. Het verbaasde me hoeveel belangstelling er nog is voor levensbeschouwelijke zaken.
Een voorbeeld: ik had op Nieuwwij.nl met de katholieke theoloog Hendro Munsterman een kortlopende briefwisseling over de vraag of een theoloog gelovig moet zijn of niet. “Dit is een heel droog onderwerp, alleen geschikt voor theologen”, dacht ik. Tot mijn verbazing bleken de brieven bij een enorm breed publiek aan te slaan. Greco vertelde ons dat deze briefwisseling erg goed gelezen werd. Hierdoor werd mij andermaal duidelijk hoe springlevend de belangstelling voor levensbeschouwelijke zaken is.
Ik mag wel zeggen dat ik door mijn werk bij het DSTS meer oog heb gekregen voor de voortdurende invloed van religie in onze geseculariseerde samenleving. We leven inderdaad in een post-christelijke samenleving; de samenleving neemt afstand van het christelijk geloof als sterke sociale factor. Maar in toenemende mate leven we ook in een post-seculiere samenleving; in de samenleving duikt religie soms op onvermoede plaatsen toch weer op. Dit gebeurt vaak in onverwachte gestalten, zodat vaak het onderscheid tussen ‘heilig’ en ‘profaan’, tussen ‘religieus’ en ‘seculier’, niet meer gemaakt kan worden. Bij het DSTS heb ik geleerd daar meer oog en oor voor te hebben.
Als theoloog en godsdienstfilosoof geeft mij dat vertrouwen dat het toenemende nihilisme en apathie die onze samenleving kenmerken, uiteindelijk een grens heeft. Het recent gepubliceerde onderzoek God in Nederland 1966-2015 mag dan in de media vooral neergezet zijn als het einde van God in Nederland, in mijn aangescherpte perceptie is dat niet het geval. Religiositeit verandert van gedaante, maar verdwijnt niet. We zullen ook in de toekomst nog veel over die veranderende religiositeit in Nederland te horen krijgen. Ik hoop dat het DSTS daarin een mooie rol van betekenis zal kunnen spelen, en dat ik dan met trots kan zeggen: ‘Weet je wel dat ik daar een jaar gewerkt heb!’
Geweldig dat je je draai en een plek voor je talenten hebt gevonden. gefeliciteerd!
Taede, wat ik me afvraag:
Het DSTS (Manuela Kalsky, André van der Braak) legt nogal wat nadruk op het thema ”Meervoudige religieuze binding’.
Ik heb geen teksten van jou gezien die ook in deze richting gaat en eerlijk gezegd zou het me verbazen als je veel in die meervoudige binding zou zien.
Dat komt mogelijk niet in je boek aan de orde, daarom hier de vraag: klopt dat?
Beste Joop,
Je hebt helemaal gelijk: “Meervoudige religieuze binding, oftewel MRB, is een van de speerpunten van het DSTS. Meestal wordt MRB opgevat als een soort zich thuisvoelen bij verschillende religieuze tradities (bijvoorbeeld een christen die ook aan zenboeddhisme doet). Daarover gaat mijn onderzoek inderdaad niet.
Ik heb me vooral beziggehouden met religieus atheïsme, religieus naturalisme en post-theïsme om te laten zien dat religie niet gelijkgesteld moet worden aan godgeloof (ook sommige atheïsten noemen zich religieus), en dat deze drie “stromingen” of “bewegingen” laten zien dat het onderscheid tussen “geloof” en “ongeloof” langzaam vervaagt. Zo kan iemand atheïst zijn én religieus, of zelfs godgelovig én atheïst (namelijk als verwerping van theïsme, zoals bijvoorbeeld bij de theoloog Paul Tillich), hoe bizar en tegenstrijdig dat ook klinkt. Mijn onderzoek en boek kijkt dus naar verbindingslijnen (“kruispunten”) of aanknopingspunten, resonanties, of hoe je het ook wilt noemen, tussen verschillende levensbeschouwingen en is als zodanig te plaatsen binnen het bredere onderzoek naar MRB.