De laatste twintig jaar wordt rouwen steeds vaker een publieke aangelegenheid en nemen we ook meer tijd en ruimte voor onze rouw. We gaan massaal op weg in stille tochten, leggen knuffels en bloemen op plaatsen van verkeersongevallen, posten ons verdriet op Facebook, plaatsen kist-selfies op Instagram en condoleren op websites. Rouw is nog steeds allerpersoonlijkst, maar allang niet meer privé.
Deskundigen van nu zien rouwen als een veranderingsproces dat zich beweegt van verliesgericht naar herstelgericht en waarbij iedere rouwende zijn eigen tempo en manier van rouwen heeft.[1] Er zijn wel universele elementen in een rouwproces te onderscheden, maar de tijd, het moment en de persoon zijn bepalend voor hoe rouw wordt beleefd en zich uit. Een uiting van rouw is daarom, om met Herman Gorter te spreken, een allerindividueelste expressie van een allerindividueelste emotie.
Hier heb ik helemaal geen tijd voor
En dus verschijnen er persoonlijke rouwverslagen, zoals bijvoorbeeld de roman Daniëlle, Hier heb ik helemaal geen tijd voor van Lilian Boudewijn-Slaats. Het verhaal van een moeder die haar dochter van 22 jaar verliest aan de complicaties van ingrijpende behandelingen voor leukemie en de jaren van rouw erna. Daniëlle is zeker niet de enge rouwroman. Het sluit aan in de rij van Paula van Isabel Allende, Tonio van Adriaan van der Heijden, Schaduwkind van P.F. Thomese, Contrapunt van Anna Enquist, en Het boek Job van Roek Lips. Maar wel een boek dat een eigentijds aspect benoemt van rouw. Namelijk, zoals de titel al zegt: gewoon helemaal geen tijd ervoor hebben om met dood en rouw bezig te zijn, of – het zou zomaar kunnen – geen tijd ervoor willen hebben. We plannen onze agenda liever vol met werkafspraken, sportlessen, feestjes, bezoeken en al het andere wat ‘moet’.
De titel verwijst naar de uitspraak van dochter Daniëlle, die in haar laatste levensfase nog heel actief probeert te studeren en haar tijd zoveel mogelijk besteedt aan het bezoeken van studentenoverleggen en vergaderingen. Ze wordt acuut opgenomen op de Intensive Care van het Erasmus MC in Rotterdam vanwege ademhalingsproblemen. Hierdoor kan een belangrijke afspraak met een wethouder voor haar stageplaats niet doorgaan. Daar had ze even niet op gerekend! De opname bleek haar laatste afspraak te zijn.
Gestolde rouw
De titel verwijst bovendien indirect naar wat haar moeder óók denkt en niet uitspreekt. Ook zij heeft geen tijd. Wel tijd voor haar dochter, zoveel als ze kan. Maar niet voor haar eigen angsten en verdriet in de jaren van ziek zijn en intensieve behandelingen van Daniëlle en niet voor haar eigen rouw in de jaren na haar overlijden. Helemaal geen tijd. Ik denk, tekenend voor velen van ons. Ze neemt geen tijd, omdat ze emoties voor zich uitschuift en afleiding zoekt in haar werk en het leven van alledag … ‘Gestolde rouw’ noemen rouwdeskundigen dat.
Maar, eerlijk is eerlijk, ze krijgt ook geen tijd voor haar rouw, omdat na ongeveer een jaar de omgeving alweer verder is en collega’s en vrienden wel klaar zijn met het verhaal van een rouwende moeder. Boudewijn-Slaat beschrijft treffend hoe ze iedere keer weer speldenprikken incasseert en zich vermant, totdat ze uiteindelijk bijna letterlijk helemaal is ‘volgeprikt’- als een soort van speldenkussen – en ze lichamelijke en geestelijke pijnklachten krijgt.
Uiteindelijk heeft Boudewijn-Slaats zich na het overlijden van Daniëlle laten omscholen en is ze sinds vorig jaar werkzaam als ritueelbegeleider. Voor haar was het de manier om om te gaan met het grootste verlies van haar leven. Ook het schrijven van het boek heeft haar geholpen een leger van spelden uit haar lichaam en ziel te krijgen. Want door dit boek leeft haar dochter voort, blijft haar verhaal verteld en gelezen. Het boek is aangevuld met gedichten van Daniëlle zelf en met kunstwerken van Sjoerd van den Boom.
Daniëlle beschrijft op pakkende wijze van heel dichtbij hoe een moeder na negentien maanden van ziekte en zware behandelingen niet anders kan dan haar dochter loslaten. Het boek neemt ons mee in de momenten van hoop en verdriet, boosheid en veerkracht. Het kan rouwende ouders tot steun zijn en de omgeving meer begrip bijbrengen. Het heeft onder meer lovende recensies ontvangen van Jakob van Wielink en Marinus van den Berg, twee deskundigen op het gebied van verlies en rouw, en van auteur Adriaan van der Heijden.
[1] Daan Westerink, Online rouwen, in Handboek Rouw, Rouwbegeleiding, Rouwtherapie, Redactie: John Maes, Harriëtte Modderman, Witsand Uitgevers bvba, 2e druk, 2015.
Hi…een interessant artikel en herkenbaar. Ik ben 60 en merk hoe weinig tot geen tijd ik ooit geb gemaakt voor het verwerken van verlies. Rouwen zie ik niet alleen in verband met dood maar ook met verlies van vertrouwen, van banden met mensen, het verhuizen naar een ander land. Ik ben een kunstenaar maar vindt het nog steeds te confronterend om mijn gevoelens in beelden om te zetten . Zo vol pijn daar wil je de buitenwereld niet mee lastigvallen. Gedichten schrijven helpt en dan toch wel die rouw verwerken in beeldende kunst.