Vorig najaar bevestigde onderzoek van Bellingcat, Der Spiegel en anderen dat er vanuit Griekenland op grote schaal vluchtelingen teruggeduwd worden richting Turkije. Deze zogenaamde ‘pushbacks’ zijn illegaal, omdat ze de rechten van mensen om asiel aan te vragen en om niet teruggestuurd te worden naar onveilige situaties (beginsel van non-refoulement) schenden. Het onderzoek toonde tevens aan dat Frontex stelselmatig betrokken is bij zulke pushbacks.
Voor mensen die de situatie aan de Europese buitengrenzen volgen is dit geen nieuws. Al jaren berichten met name reddingsorganisaties zoals Sea-Watch over pushbacks en andere incidenten, zonder veel weerklank te vinden. Het gaat daarbij niet alleen om Griekenland, maar bijvoorbeeld ook om pushbacks over diverse grenzen op de Balkan en de samenwerking met de Libische kustwacht, die stelselmatig ingeschakeld wordt om boten terug te halen richting Libië. In zeker één recent geval werd daarbij op vluchtelingen geschoten. De journalistieke aandacht en de bewijzen die daarbij geleverd werden, maakten het verder negeren van pushbacks nu wel onmogelijk.
Structurele fouten
Frontex deed een eigen onderzoek, dat de organisatie – niet verrassend – nagenoeg vrij pleitte van enig wangedrag. Het Europees Parlement stelde een werkgroep in die de beschuldigingen van betrokkenheid van Frontex bij mensenrechtenschendingen moest onderzoeken.
Half juli presenteerde de werkgroep haar rapport, waarin zij weliswaar forse beschuldigingen uitte richting Frontex en directeur Leggeri, maar haar aanbevelingen beperkte tot een betere mensenrechtentoets tijdens- en voorafgaand aan operaties, een grotere rol voor de fundamentele-rechtenfunctionaris, meer transparantie en een betere opvolging van klachten en meldingen van serieuze incidenten. Geen aandacht dus voor de structurele fouten in het mandaat van het agentschap, laat staan voor het kernprobleem: het bestaan van Frontex als uitvoerder van een EU-migratiebeleid dat onvermijdelijk leidt tot geweld en mensenrechtenschendingen.
Voor de wapenindustrie wordt de markt voor grensbewaking steeds lucratiever. Scheepsbedrijven als Cantiere (Italië) en het Nederlandse Damen leveren voor tientallen miljoenen euro’s schepen voor grenspatrouilles aan diverse Europese en niet-Europese landen, vaak met EU-financiering. Daarnaast gaat er meer en meer geld naar nieuwe technologieën voor grensbewaking.
De inzet van drones komt steeds vaker voor. Vorig jaar oktober sloot Frontex een contract af van vijftig miljoen euro voor dronesurveillancevluchten met de wapenbedrijven Airbus, Israel Aerospace Industries en Elbit. De EU financiert onderzoeksprojecten voor het ontwikkelen van nieuwe technologieën, waarbij de focus ligt op het gebruik van autonome systemen. Er werden bijvoorbeeld testen gedaan binnen het zeer controversiële iBorderCtrl-project, waarbij vluchtelingen via een webcam geïnterviewd worden door een virtuele grenswacht met ingebouwde leugendetector. Een heel andere, nieuwe techniek wordt door Griekenland ingezet op de landsgrens met Turkije: geluidskanonnen om vluchtelingen af te schrikken.
Op het vlak van grenscontrole leidde de Covid-19-pandemie tot een verschuiving naar contactloze manieren om mensen te identificeren. Het afnemen van vingerafdrukken verliest daardoor terrein ten gunste van gezichtsherkenningssystemen. De afgelopen paar jaar gaf eu-Lisa, het EU-agentschap dat databases met informatie aangaande migranten beheert, honderden miljoenen uit aan het opzetten, onderhouden en met elkaar verbinden van deze databases. Het Franse IT-bedrijf Sopra Steria harkt de grootste contracten binnen. Ook het eveneens Franse Idemia en het Italiaanse wapenbedrijf Leonardo verdienen goed op dit gebied.
Op de kern van het Europees migratiebeleid heeft alle kritiek geen invloed. Dat blijft gebaseerd op het narratief dat migratie een veiligheidsprobleem is, dat met inzet van onder meer militaire middelen bestreden moet worden. En dus blijft Europa inzetten op de door de wapenindustrie gepropageerde militarisering en externalisering van de buitengrenzen.
Alle kritiek op Frontex ten spijt, worden plannen om het mandaat van het agentschap verder uit breiden niet gewijzigd. Dus Frontex blijft de komende jaren eigen materieel aanschaffen, een eigen bewapende grensmacht van tienduizend personen opbouwen en een meer coördinerende rol in deportaties op zich nemen. Het heeft daartoe een budget van € 5,6 miljard gekregen voor de huidige EU-begrotingsperiode (2021-2027) en haalt de banden met de wapenindustrie aan.
In juli stemde het Europees Parlement definitief in met de oprichting van het Integrated Border Management Fund, met een budget van € 6,24 miljard euro voor dezelfde zeven jaar. Een groot deel van dit geld zal gebruikt worden voor het aanschaffen van materieel door lidstaten, dat zij deels ook verplicht aan Frontex ter beschikking moeten stellen. Daarnaast is er, via diverse instrumenten voor internationaal beleid, een nog onbekende hoeveelheid geld beschikbaar om niet-EU-landen te voorzien van meer materieel voor grensbewaking. Zo werd er al gesproken over nieuwe donaties van patrouilleschepen aan Libië en Turkije, die bovendien een nieuw steunpakket van drie miljard euro voor onder meer het versterken van bewaking aan de oostelijke grenzen tegemoet kan zien.
Europese landen willen dit zogeheten beleid van grens-externalisering ook steeds verder doorvoeren. Denemarken nam, ondanks felle kritiek van mensenrechtenorganisaties, nieuw beleid aan om asielzoekers voortaan over te brengen naar centra buiten de EU om daar hun procedures af te handelen. Het kijkt daarbij, net als het Verenigd Koninkrijk, nadrukkelijk naar Rwanda.
Actie tegen Frontex
In juni lanceerden tientallen organisaties uit de EU en daarbuiten een campagne voor de afschaffing van Frontex en een einde aan het EU-grensregime onder de titel ‘Abolish Frontex’. In diverse landen werden acties gevoerd op 9 juni en op 20 juni, Wereldvluchtelingendag. Het netwerk richt zich naast zulke gezamenlijke actiedagen op het versterken van elkaars acties, bijvoorbeeld door die via sociale media onder de aandacht te brengen, en op het volgen van- en reageren op ontwikkelingen op het gebied van Frontex en het bredere migratiebeleid.
Een uitgebreid eisendocument, inmiddels ondersteund door zo’n honderd organisaties en groepen, richt zich dan ook niet alleen tegen Frontex, maar bijvoorbeeld ook tegen detentie en deportatie van vluchtelingen en tegen de bijdragen die de EU levert aan de redenen waarom mensen gedwongen worden te vluchten. Daarbij komt de Europese wapenindustrie ook weer om de hoek krijgen: EU-wapenexporten dragen bij aan oorlogen, repressie en mensenrechtenschendingen over de hele wereld.
In Nederland hebben onder meer Stop Wapenhandel en Stop the War on Migrants zich bij het netwerk aangesloten. Op 9 juni werd de campagne afgetrapt met een manifestatie bij het Huis van Europa in Den Haag.
Houd voor updates over de campagne de websites www.abolishfrontex.org en stopthewaronmigrants.noblogs.org in de gaten. Dit artikel verscheen onlangs in Vredesspiraal, het magazine van Kerk en Vrede.
