Verlies van het vertrouwde

Ergens thuis. Een thuis is meer dan een dak boven je hoofd. Het is een basisbehoefte, een plaats waar je kunt rusten. Een plaats die je verwelkomt, iedere keer als je de sleutel in het slot omdraait en de deur opent. Waar je met een gerust hart kunt gaan liggen en je ogen sluiten. Een veiligheid die je als een warme deken om je heen trekt en waarin je ongestoord jezelf kunt zijn. Nergens thuis. Ontheemding heeft te maken met een grondig verlies van het vertrouwde, het veilige. Met het verlies van een thuis, zowel fysiek als geestelijk. Niets kan zo ontwrichtend werken als van huis verbannen te zijn, weg van mensen en zaken die je werkelijk dierbaar zijn. Zwervend op zoek naar een veilige plaats om neer te strijken. Om te verwerken en weer op te bouwen.

(H)erkenning

Een expositie voor en door vluchtelingen. Over vluchtelingen. Het leek me aardig om een paar leerlingen van onze taalklas bij VluchtelingenWerk Oost-Nederland uit te nodigen om met mij naar Zwolle te gaan. Ik was benieuwd naar hun reacties, naar herkenning en mogelijke afweer, omdat de rode draad van de tentoonstelling hun concrete realiteit raakt. De (h)erkenning begon bij de voordeur: toen we een foto (zie bovenaan) maakten bij het Welkom bord bij de ingang van de Grote Kerk, stopte een fietsende heer op leeftijd naast ons en kwam met uitgestoken hand naar ons toe. Hij negeerde onze verbazing en riep: “Jij bent een Syriër, jij komt uit Eritrea en jij… zet je zonnebril eens af! Van jou ben ik niet zeker… Ja, ook uit Eritrea!” Hij vond het verder niet nodig mij te duiden. De oude heer was al 35 jaar betrokken bij de inburgering van mensen uit Eritrea, vertelde hij enthousiast. “Jongens, leer zo snel mogelijk de taal, dat is belangrijk. Mevrouw, wie bent ú en wat doet u?” Toen ik hem vertelde dat ik klassenassistent was en deze mannen taalles gaf, klopte hij me op de hand: “Ga zo door. Mooi werk. Goed voor hen en voor u zelf.” Hij groette ons, stapte op de fiets en verdween uit het zicht. De mannen genoten van de oprechte belangstelling en de bemoediging.

Ontvangst

Ook in de Grote Kerk werden we begroet. Niet één, maar meerdere keren. De Zwolse ontvangst was hartverwarmend. Ik kocht kaartjes, kreeg een catalogus aangeboden en de ommegang van de Eritrese praktiserende moslim en orthodox-christen, de Syrische twijfelhumanislamiet en de Nederlandse kloosterkatholiek kon beginnen. Zo hadden we onszelf gedefinieerd, toen we onderweg naar Zwolle heel open over religie en persoonlijke (geloofs)beleving hadden gesproken. Er was geen strijd, geen discussie, maar vanuit een mild beginpunt delen. Respect vóór elkaar in de omgang mét elkaar is essentieel, daar waren we het over eens. En dat je elkaar helpt, indien nodig. Mensen zijn krachtige, kwetsbare wezens. Een ogenschijnlijke paradox, maar het leven leert dat die twee eigenschappen hand in hand voor evenwicht zorgen. Mensen van goede wil denken en handelen vanuit een irenisch perspectief. Werken aan vrede.

Kunst en werken

De mannen liepen in het begin wat onwennig achter me aan. Een nieuwe omgeving, een religieus gebouw, anders in gebruik dan ze gedacht hadden en onbekende mensen die hen toeknikten of aanstaarden. Een enkeling smiespelde en wees met een vinnig vingertje. We hielden halt bij een foto van een vluchtelingengezin en het klonk stellig: “Syrische mensen!” De werken Gevangen en Verschoppeling van Henny van Hartingsveldt maakten tongen los, maar ook emoties. De wonden zijn immers nog vers. Deze mannen gaan in hun eigen tempo door het officiële inburgeringstraject, maar zijn in gedachten en hart grotendeels bij familie en vrienden in hun thuisland. De Performance Table of Thanks van Henrike Gootjes was een dankbaar onderwerp om te benadrukken hoe dankbaar ze waren in Nederland te zijn. Hoe belangrijk het was samen te eten. Met Nederlanders in contact te komen. Verveling en onzekerheid zijn het moeilijkst, vertelden mijn vrienden. Het eeuwige wachten, de beperkte uren taalles, de bureaucratie én de onzekerheid over de thuissituatie zijn stressfactoren waar zij en veel van hun lotgenoten mee worstelen. Dit bezoek aan de Grote Kerk was een welkome afwisseling in het eentonige bestaan. Ze vertelden me dat ze aan het werk willen. Zelfstandige, productieve en dus volwaardige burgers worden. Meetellen in de Nederlandse samenleving.

Lucht en lijden

Tijdens de taallessen wordt vaak gezegd, hoe mooi Nederland is: “Groen en veel bloemen. Veel water.” En dus buigt het drietal zich geïnteresseerd over het werk van Marjan Beuker: een groen landschap, doorkruist door water – een terugkerend item in haar werken – en een mooie wolkenlucht. Het groen wordt hier en daar omzoomd door bomen. “Ja, dit is Nederland! Mooie natuur, mooie lucht. Rustig, veilig, klein…” Ik glimlach om die laatste toevoeging. En dan te bedenken hoe op dat kleine stukje land zo’n 17 miljoen mensen met diverse achtergronden om elkaar heen krioelen. Bij de werken van de Syrische Nahrin Malki blijven ze wat langer staan. Het centrale thema is suffering, lijden. “Mijn dochter heet ook Nahrin,” zegt de Syriër. De Eritreeërs geven aan dat het dagelijks lijden en geen toekomstperspectief hebben de reden voor hun vlucht is geweest. “Één politieke partij, veel controle en wreedheid, angst en onzekerheid in ons land.” De drie gaan met elkaar in het Arabisch in gesprek over lijden. Ik observeer ze van een afstand en laat hun lijden waar het hoort. Bij hen.

De danser en Jacobs ladder

Twee items krijgen bijzondere aandacht: De danser en Jacobs ladder van André Bikker. Het is interessant te horen hoe de mannen deze werken bespreken. “Is dit wel echt een danser? Nou ja, het staat er wel, maar… Nee, het is een vogel. Een vogel, die vanuit grote hoogte op alles en iedereen neerkijkt. Die daarbij zijn eigen weg gaat. Hoe heet de weg van een vogel? Een vlucht. Hee, vlucht, vluchteling. Zijn wij ook. Het is dus iemand die vlucht. Als je goed kijkt is het een engel, Djiebril. Gabriël. Vogel, vlucht, vrijheid. Het is een engel van vrijheid, niemand kan erbij. Kijk maar! Iedereen kijkt en wil die engel zijn. Wil vliegen. Een engel is een boodschapper van God. Een engel vliegt in volle vrijheid van God naar mensen en terug naar God.” Ze kijken me vragend aan en ik knik instemmend, niet van plan hier een discussie van te maken. De vrije associatie is mij genoeg. Jacobs ladder zorgt even voor twijfel, wanneer de een het werk bij Noah en de Ark plaatst, een ander bij Jona, de derde gedecideerd het verhaal vertelt van Jacob en zijn geworstel met de engel. “Hé, die engel weer.” Ik had ze verteld dat De Danser en Jacobs Ladder door dezelfde kunstenaar waren vervaardigd. Er werd geciteerd uit Bijbel en Koran. Overwegend in het Nederlands. En De danser werd uiteindelijk als favoriet van de expositie geoormerkt.

Landschappen en Vergezichten

Er hoort een boekje bij deze expositie. In Vergezichten wordt duidelijk dat stilte weinig woorden nodig heeft. De landschappen van Thom Breukel, kleurige tekeningen, laten zich herramen. Het zijn doorgeefluiken van de wijze van kijken zoals mensen doen. Dat inzicht omvat meer dan kleuren op de horizon. De teksten van kunstenares Maria Scherf zijn meditatieve bespiegelingen met de hartenkreet van een vluchteling, een mantelzorger, een monnik, een boer, een dakloze. Breukel is bekend van o.a. de Stilte Atlas van Nederland. Samen met Scherf geeft hij cursussen over mystiek en beeldende vorming. De kleurrijke min of meer abstracte landschappen in het boekje bieden alle ruimte voor associatie. Het begrip her-ramen krijgt betekenis, wanneer we samen onze eerste indrukken bij de taferelen delen: waar de een weiland ziet, denkt de ander terug aan een picknick in een park, naar het ontbreken van bergen of de tocht naar Nederland. Her-ramen betekent nieuwe vensters openzetten en met andere ogen kijken. Hoe belangrijk het is om iemands uitspraken in het daarbij horende perspectief te plaatsen, zie ik bijvoorbeeld wanneer ik de volgende twee citaten ‘In Aleppo was alles grijs toen ik vertrok. Hier is het land groen, de kleur van de hoop.’ (Vluchteling) vergelijk met ‘‘Ik voel mij prettig als nomade. Leven is worden. Altijd onderweg zijn is zo slecht nog niet … ‘ (Maria Scherf). Het boekje voegt iets moois toe aan de expositie, het moedigt aan na te denken over hoe je zelf naar zaken, naar mensen kijkt. Het heeft mij en mijn nieuwe vrienden wat dichter bij elkaar gebracht.

Her-raming

Een samenleving is een gemeenschap die de plicht heeft voor het geheel, maar ook voor ieder individueel te zorgen. Ieder heeft recht op een eigen leefruimte en de mogelijkheid zichzelf te ontwikkelen. Ook de mensen in de marge. Een marge waar velen zover mogelijk bij uit de buurt blijven. Of het bestaan ervan negeren. Als ik de expositie moet duiden, zou ik de kernwoorden ‘onzekerheid’ en ‘vertrouwen’ willen gebruiken. Het is aan de samenleving bij welk woord ze zich positioneert. Aan welke kant van het spanningsveld de voorkeur gegeven wordt. Regelmatig her-ramen dus! Nog tot 12 oktober a.s. in de Grote Kerk in Zwolle.