Ja, want die zijn er, het alom in Nederland ingeburgerde cliché van katholieke bad guys en protestantse good guys ten spijt. Ik geef drie voorbeelden:
- Precies tijdens dit jaar herdacht de rooms-katholieke kerk de martelaren van Gorcum, de 19 priesters en monniken die in 1572 door protestanten vanwege hun katholieke geloof op gruwelijke wijze werden vermoord en die precies 100 jaar geleden door paus Pius IX werden heiligverklaard.
- Ook in dit jaar, op 1 oktober a.s., zullen twee Braziliaanse priesters en 28 katholieke gelovigen worden heilig verklaard. Zij werden in 1645 in het Noord-Oosten van het huidige Brazilië door Nederlandse calvinisten vermoord omdat zij weigerden het protestantisme van de kolonialiserende Hollanders over te nemen.
- En ondanks alle vreugdevolle oecumenische toenadering zijn Nederlandse katholieken ook nog niet (helemaal) vergeten hoe zij twee eeuwen lang maatschappelijk werden achtergesteld en niet zelden als tweederangsburgers behandeld.
Zijn protestantse excuses dan misschien toch op hun plaats? Een paar bescheiden overwegingen van een oecumenisch gezinde rooms-katholiek.
De heiligheidsvraag van excuses
Sinds paus Johannes Paulus II meermaals en uitgebreid spijt betuigde over alle leed dat zijn en mijn kerk in het verleden heeft berokkend (o.a. aan protestanten, joden, vrouwen, inheemse volkeren) heeft de rooms-katholieke kerk van excuses maken welhaast een sport gemaakt. Zozeer zelfs dat een aantal van mijn mede-katholieken zich er ongemakkelijk bij voelen en er misplaatste en haast masochistische zelfkastijding in zien. Dat ongemak was in 2000 ook al voelbaar. In het Vaticaan en elders waren velen ontdaan: werd zo geen smet geworpen op de heiligheid van de kerk zoals die in de geloofsbelijdenis uitgesproken wordt?
De toenmalige woordvoerder van het Vaticaan, de Spanjaard Joaquin Navarro-Valls zei toen over het pauselijke berouw: ‘Dit is volstrekt nieuw: het zal jaren duren voordat de kerk het zal kunnen absorberen’.
De rooms-katholieke theologie maakt graag gebruik van het onderscheid tussen de kerk an sich en haar leden. Het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) stelde weliswaar dat ‘de Kerk zondaars in haar eigen schoot’ telde, maar dat die zondige kinderen niet zelden ook op bisschoppelijke en pauselijke tronen zaten en zich sierden zich met de aanspreektitel ‘vader’, bleef helaas slechts tussen de regels leesbaar.
Maar omdat hetzelfde concilie de kerk juist niet allereerst als instituut, maar vooral als ‘Volk Gods’ omschreef moest het wel ook ‘met twee woorden spreken’: de kerk is ’tegelijkertijd heilig en constant tot uitzuivering geroepen’.
Paus Franciscus gaat vlijtig door met het maken van excuses, trouw aan de door Johannes Paulus II ingeslagen weg. Het pontificaat van paus Benedictus XVI bleek zo achteraf op dit pijnlijke punt slechts een adempauze (Benedictus XVI kreeg bijvoorbeeld tijdens zijn bezoek aan Praag geen excuses over zijn lippen ten aanzien van de moord op de Tsjechische hervormer Jan Hus die in 1415 door het concilie van Konstanz op de brandstapel werd gegooid, ondanks de vooraf aan hem beloofde vrijgeleide). De Beierse paus bood slechts excuses aan voor de pedofilieschandalen die nota bene in het door hem afgekondigde ‘Jaar van de Priester’ ontploften. Maar dit was volgens hem uiteindelijk vooral ‘werk van de duivel’.
De angst om aan de heiligheid van de kerk te knagen, aan de smetteloosheid van het instituut dat bovendien door het 19e-eeuwse idee van de onfeilbaarheid van de paus als deze een dogma afkondigt in haar geheel een bijna onfeilbaar karakter over zich af had geroepen, zit er bij sommige katholieken dus diep in.
Maar dezelfde paus Benedictus XVI gaf in één van zijn prachtige catechese-series juist een mooie beschrijving van wat heiligheid inhoudt. Heiligheid gaat volgens hem niet over ‘zich niet vergissen of nooit te hebben gezondigd’, maar veeleer over ‘de bekwaamheid tot bekering, tot berouw, tot de beschikbaarheid om opnieuw te beginnen en vooral in de bereidheid tot verzoening en vergeving’.
Waarom is dat dan zo moeilijk om dat ook van de kerk te zeggen? Als mijn rooms-katholieke kerk, in de persoon van de bisschop van Rome excuses aanbiedt, voldoet zij juist des te meer aan haar opdracht tot heiligheid.

De identiteitsvraag van excuses
Maar er is meer. Excuses maken maakt het niet alleen aan de zich excuserende partij ongemakkelijk. Ook de (nazaten van) hen aan wie de excuses worden aangeboden krijgen het er existentieel soms zwaar mee te verduren. Ik denk aan de excuses die paus Franciscus in 2015 maakte aan de Italiaanse Waldenzen die vanaf de 15e eeuw in het katholieke Italië werden vervolgd en systematisch achtergesteld. Franciscus vroeg ‘uit naam van de katholieke kerk’ vergeving ‘voor de onchristelijke en zelfs onmenselijke daden die wij jegens jullie hebben gepleegd’.
Maar de Italiaanse protestanten wilden de excuses niet accepteren en de synode stuurde een briefje terug met weliswaar dank voor de pauselijke geste, maar ook de mededeling dat de kerk ‘niet in staat is om te vergeven uit naam van hen die door hun bloed of middels andere folteringen voor het evangelische geloof hebben geleden’.
Is dit voer voor psychologen of theologen? Waarschijnlijk beiden. Er zit bij Italiaanse protestanten – een moedige minderheid in een land met een erg dominante en niet zelden arrogante katholieke kerk – nog veel begrijpelijk oud zeer. Verder is er ook hier waarschijnlijk sprake van het grote identiteitsprobleem waar meerdere protestantse kerken mee worstelen: hoe kan een positieve protestantse identiteit gewonnen worden als de grote boze rooms-katholieke kerk niet meer als vijand kan gelden?
Maar volgens de Nederlandse Greetje van der Veer, die lid is van het moderamen van de Italiaanse Waldenzen en Methodisten, is er vooral ook een ecclesiologisch motief: ‘Vanuit de katholieke kerkopvatting kan de paus excuses aanbieden voor wat er gebeurd is, maar vanuit onze kerkopvatting kan dat niet’, zei ze in een interview met me in het Nederlands Dagblad.
De verantwoordelijkheidsvraag van excuses
Zou dat ook de één van de redenen zijn waarom bijvoorbeeld Nederlandse protestantse kerken nauwelijks of geen excuses tegenover katholieken over hun lippen krijgen? Het probleem ligt waarschijnlijk niet – zoals aan rooms-katholieke zijde – in het denken over de heiligheid van de kerk: Luther sprak immers over elke gelovige als zijnde simul iustus et peccator (zowel gerechtvaardigd als nog steeds zondaar), en het protestantisme heeft daarom “heiligheid” veel minder geassocieerd met “uitmuntendheid”.
Stelt het katholieke gemeenschapsdenken de rooms-katholieke kerk misschien gemakkelijker in staat tot collectieve excuses dan het protestantse denken waar het individu alleen voor God staat? Of ligt er misschien een ander theologisch denken aan ten grondslag? In de katholieke traditie geldt het sacrament van de verzoening (vaak ‘de biecht’ genoemd) als een mogelijkheid tot update van de vergeving die in de doop eens en voor altijd geschonken is, of – anders gezegd – als de reset-knop van het persoonlijk geschonken maar ondertussen onder het stof van de zonde belande maar nog steeds effectieve heil. Daarvoor is schuldbesef en verzoek om vergeving echter wel een vereiste.
Binnen de protestantse traditie hoeft niet om vergeving gevraagd te worden: de doop en het geschonken heil hebben geen sacramentele updates nodig, want de machine loopt gewoon nooit vast. Maakt het misschien ook daarom moeilijk om collectief, als geloofsgemeenschap, excuses aan te bieden vanwege de geloofsvervolging die uit naam van het protestantisme heeft plaatsgevonden?
Of ligt het probleem in de vraag wie nu eigenlijk de erfgenamen zijn van de protestanten die dat allemaal op hun geweten hebben? In de giga-wirwar van protestantse kerkgenootschappen is het immers voor elke kerk gemakkelijk zich niet aangesproken en verantwoordelijk te voelen.
Toch geloof ik dat deze zwarte vlekken in de geschiedenis ook onder ogen mogen komen. Daar wordt het protestantisme mooier van. En heiliger. En katholieker – in de meest nobele betekenis van het woord. En het Reformatiejaar was een uitgelezen mogelijkheid geweest: simul iustus et peccator.
Het zou misschien aan de Oranjes zijn om hier het voortouw in te nemen , zowel in Nederland als in Groot-Britanië zijn zij instrumenteel geweest in de onderdrukking van alles wat Katholiek was .. De huidige situatie in (Noord-) Ierland is daar nog een uitvloeisel van…
In het algemeen heb ik er moeite mee dat collectiviteiten aan elkaar excuses aanbieden.
Drie vragen
* Hoeveel tijd mag er verstreken zijn? Dwz hoeveel generaties mogen er tussen daad en moment van excuus inzitten?
* Wie is bevoegd namens de collectiviteit excuus aan te bieden. Is bv deEderlandse regerin bevoegd namens Nederlanders die al heel lang dood zijn, het woord te voeren?
* Namens wie precies? Stel dat de PKN dit wil doen, dan doen ze dat namens de huidige protestanten? Doen ze dat dan ook namens mij? Ik ben niet protestant maar mijn voorouders 500 jaar geleden mogelijk wel.
Kortom: wellicht verdient verdringing van het verleden op een zeker moment toch wel de voorkeur.
Tijd is relatief, zij verloopt echter in één richting , wij kunnen ons maar beter aanpassen dan haar proberen terug te draaien.
Laten we niet vergeten welk onrecht (onderdrukking, terugdraaien van eerder verworven rechten) door Filips II, de koning van Spanje, de hertog van Alva enz., alsook welke mistanden in de rk kerk (aflatenhandel, inquisitie, banvloeken enz., heksen- en ketterverbrandingen) er ten grondslag lagen aan de moorddadige uitspattingen hier te lande van de watergeuzen, welke helaas het leven van vele katholieken, m.n. priesters en religieuzen hebben gekost. Voor alle betrokken partijen is deze geschiedenis pijnlijk. Herdenken kan hier evenwel leerzaam zijn, maar schuldtoedichting of -bekentenis 4 à 5 eeuwen na dato niet.
Het past natuurlijk wel in een strijdcultuur van gefrustreerden en of macho’s om de ander alsnog om excuses te vragen c.q. ze te kapittelen over het niet aanbieden ervan. Nu nog excuses vragen is m.i. ongepast, want onchristelijk (niet in lijn met het gedrag van Christus zelf!) om (impliciet) genoegdoening te verlangen (zelfs plaatsvervangend) voor geleden onrecht, en daardoor virtueel/symbolisch alsnog je gram te halen en jezelf psychologisch te positioneren als superieure mens/gelovige. Want dat ligt toch duidelijk onder bovenstaande column. Als je het daarvan moet hebben voor je identiteit en zelfwaarde gevoel ….?
Jezus zou er m.i. het zwijgen toe hebben gedaan, in de overtuiging dat alles zijn zin heeft binnen de gegeven context qua tijd en ruimte; niemand is ook gebaat bij een vorm van vernedering c.q. afgedwongen prostratie; wij dienen de ander eerder te behandelen zoals wijzelf behandeld willen worden. Wij kunnen dus beter vergeven en vergeten om-niet, en dus onze echte en schijnbare vijanden liefhebben en serieus nemen, omdat ook zij geliefde zonen en dochters – Gods volk onderweg – zijn van God die Liefde is.
Excuses waarvoor?
Hebben de huidige protestanten/katholieken iets slechts gedaan dan? Dat is wel mogelijk natuurlijk, maar dat moet dan in een persoonlijk inzicht, berouw en verbetering van gedrag resulteren. Een collectief excuus lijkt me overbodig voor daden uit een ver verleden.
De kruistochten zijn voorbij en katholieken mogen weer gewoon werken. Ieder mens is verantwoordelijk voor zijn eigen daden.
Benoemen en erkennen van de pijn die verbonden is met gebeurtenissen uit het verleden lijken mij beter dan de rituele dans over excuses. Existentieel vind ik het overigens lastig om vol te houden dat ik niets van doen heb met de daden en misdaden van voorgaande generaties.
Dankjewel David voor je opmerking. Daar herken ik me in. Ik vind het ook lastig om enerzijds wel dankbaar jegens mijn katholieke “voorgangers/voorouders” te zijn voor wat ik aan moois ontvangen heb, maar mijn handen er gemakkelijk (of gemakzuchtig) af te trekken als zij over de morele en christelijke schreef zijn gegaan, bijvoorbeeld tegenover joden, protestanten, vrouwen, homo’s, inheemse volkeren, enz.
Daar zit wat mij betreft precies het punt. De term “excuses” staat hierboven wel in de triggerende titel, maar mijn punt ligt – voor wie mijn bijdrage goed leest – niet zozeer in het woordje “sorry”, als wel in de erkenning van wat anders had gemoeten.
David en Hendro,
Een bepaald aspect herken ik wel, denk ik.
Doordat ik zeker iets met God en zijn/haar profeten heb, kan ik soms triest zijn om de vreemde misdragingen van al die menselijke dienaren in verleden en heden.
Toch blijft daarbij een afstand, want ík heb die dingen niet gedaan.
(Dat is ook wel makkelijk gezegd, want ik verkeerde nooit in die omstandigheden en perfect ben ik zeker niet.)
Bij Gods directe dienaren verbaas ik me wel vaak over misdragingen, omdat mensen (vooral oudere gelovigen) hun vertrouwen gelegd hebben in hun handen.
Zelf heb ik me erg geschaamd (in het vrij recente verleden) voor mijn Néderlanderschap toen voetbalsupporters in Rome mensen vernederden, spullen vernielden en een enorme rotzooi achterlieten.
Ook deed het mij veel verdriet toen de taliban eeuwenoude boeddhabeelden vernielden en toen isis monumenten in Syriē en Irak kapot maakten. (Die kortzichtige visie hebben wij echter ook gehad ten tijde van de beeldenstorm.)
Blijf toch met je poten af van cultuur rijkdom die van de mensheid is. Zo kortzichtig. Ons gezamenlijk erfgoed!
Ach ja, we moeten maar accepteren dat wij, als mensheid, allemaal niet volmaakt waren en zijn.
Je kunt alleen maar je best doen en leren van fouten uit het verleden.
Misschien gaat de discussie wat te snel. In ons huidige rechtssysteem is het een goed gebruik eerst aan waarheidsvinding te doen, vervolgens een afweging te maken wat precies de vorm van overtreding is om zo tot een eindoordeel te komen. Waarom deze koninklijke weg niet volgen in de toch wel zeer gevoelige zaak rond eventuele godsdienstige misstappen, al of niet in het verre verleden?
Over Dichtung und Wahrheit rond christelijke misstappen heeft in 2009 de Munsterse kerkhistoricus Arnold Angenendt een verhelderende studie gepubliceerd. Onder de titel Toleranz und Gewalt; das Christentum zwischen Bibel und Schwert, wijst hij op vele ingeslopen ongerijmdheden in het collectieve bewustzijn. Een voorbeeld.
Angenendt staat ook uitvoerig stil bij de heksenprocessen die Europa gedurende zo’n twee eeuwen hebben geteisterd. Tot nu toe doet een aantal van 9 miljoen slachtoffers de ronde. Recente rechtshistorisch onderzoeken leveren echter hele andere resultaten en visies. Zo blijkt dat het nagenoeg altijd door wereldlijke justitie werden gevoerd, meestal op aanklachten vanuit de samenleving (jaloezie?). De bekende waterproef was in strijd met de kerkelijke opvattingen. Het aantal dient drastisch naar onderen bijgesteld te worden tot zo’n ca. 50.000 slachtoffers. Natuurlijk zijn dat er 50.000 te veel. Het beeld verandert ook nog eens als men zich realiseert – en dat wordt onderbouwd met tabellen met slachtoffers over verschillende landen en regio’s – dat in niet-katholieke regio’s naar verhouding veel meer heksen werden verbrand. Een zelfde aantal van 50.000 slachtoffers telt men ook tijdens de korte periode van nog geen twee jaar tijdens de Terreur gedurende de alleszins verlichte Franse Revolutie. En de miljoenen slachtoffers van Stalin, Mao, Hitler …?
Met dit voorbeeld wil ik duidelijk maken dat het niet zo vanzelfsprekend is ingeroeste, zelfs via de media opgedrongen stellingen als leidraad te hanteren voor excuses. Voor wie en wat eigenlijk? Waarom de katholieken wel, de protestanten wegens het ontbreken van een ‘koepel’ niet. En gaan de verlichten, al of niet van de linkse ‘kerk’, dan maar helemaal vrijuit?
Leren van fouten uit het verleden is natuurlijk altijd goed, zelfs van fouten van anderen!
Het probleem heb je zelf al genoemd. Er is geen gemeenschappelijke leider van de Protestantse kerk, wie gaat de excuses bieden? Elke individuele kerkgemeenschap? Wil je van Jehova getuigen, baptisten-gemeentes, de vele huidige variaties van de calvinistische (gereformeerde) kerk, angelicanen, lutheranen, charismaten-gemeentes, het leger des heils, zevendedagsadventisten, de vele evangelische gemeentes en de pinkergemeentes een excuus? Het merendeel van de moderne protestanten zitten nu in denominaties die in de tijd van de katholieke vervolging nog niet bestonden. Sommige van deze protestanten zijn zelf door andere protestanten vervolgt. Ik denk dat je de diversiteit van het Protestantisme erg onderschat. De paus moet rekenschap afleggen omdat hij de leider is van de katholieke kerk maar de Protestantse kerk heeft teveel verschillende leiders wereldwijd om op te noemen.