“Wij zijn de leiders waarop we wachten”

Luisteren naar haar woorden was als luisteren naar een uiterst inspirerende filosoof die diep en kritisch nadenkt over de betekenis van religie in het algemeen en van de islam in het bijzonder. De rode draad die ik ontdekte in Waduds denken is dat het haar voortdurend gaat om de dynamiek van communicatie en dialoog. Over de moeilijke problemen en vraagstukken kun je volgens haar alleen tot inzichten komen als je erover in gesprek gaat met jezelf en anderen. Als je dus een conversatie construeert.

Waduds eis van communicatie doet me sterk herinneren aan Hannah Arendts concept van de ‘politieke activiteit’. Communicatie is namelijk altijd relationeel en door het aangaan van een dergelijke relatie met anderen scheppen we elke dag weer de wereld. We spreken en handelen, we discussiëren en debatteren, we nemen besluiten. Soms komen we tot consensus, vaak niet. Maar uiteindelijk maken we afspraken met elkaar en sluiten we verdragen. Een dergelijke voortdurende constructie van conversatie schept niet alleen de wereld, maar is vooral uiterst urgent. Als de communicatie stopt, is er immers enkel nog geweld en oorlog. En dan wordt de toekomst wel heel erg klein met als gevolg dat de hoop op vrijheid langzaam uitdooft

Dat ik Wadud beschouw als een ware filosoof komt ook omdat ze de filosofische taal spreekt. Wat niet zo verwonderlijk is, aangezien ze taalwetenschap en hermeneutiek gestudeerd heeft. Een van haar lievelingscitaten van haar favoriete professor was: ‘elke taal heeft gebreken en elke taal heeft overdaad’. Als het gaat om taal en religie, dan is er echter nog een ander beslissend component: het onuitspreekbare.

Er zijn dingen die je nooit met taal kunt vangen en voor Wadud liggen die in de sfeer van het heilige. Maar het enige middel waarover we beschikken om erover te praten, of na te denken, zijn enkel onze talen die niet voldoen.

Dat taal gebrekkig is in relatie tot het heilige geldt niet alleen voor het Arabisch – de taal van de Koran -, maar voor alle talen. Ze zijn in de woorden van Wadud “slechts een schaduw van het geheel aan alle mogelijke betekenissen en communicaties”. En dit betekent in feite dat de heilige betekenis van de openbaring de taal van de Koran kan transcenderen.

Als het dus gaat om de sfeer van alle goddelijke betekenissen, dan is het überhaupt niet mogelijk die ten volle tot uitdrukking te brengen met taal.

Dit brengt haar tot de gedachte dat God ‘meta-talig’ is en dat het juist daarom mogelijk is om met God (specifiek niet ‘met hem’) te communiceren. Daarbij gaat het om een ontvangen en niet een verzenden. Er wordt dan in niet linguïstische termen iets gecommuniceerd vanuit de sfeer van het goddelijke, en de essentie daarvan is de mogelijkheid om te komen tot een heilig inzicht.

Zoals voor Arendt pluraliteit de wet van de aarde is, zo is dat ook voor Wadud die zegt: “Plurality is the way of the world.” In de context van Europa betekent dit dat we op een plek in de geschiedenis zijn aangekomen waar we moeten begrijpen dat een Europeaan zijn niet langer enkel betekent wit te zijn. Als je dit niet inziet, dan ontneem je jezelf de mogelijkheid om aan je eigen democratische kracht te beantwoorden, waarschuwt Wadud.

Niet alleen in Europa, maar overal ter wereld worden we uitgedaagd onze binaire categorieën open te breken teneinde inclusief te zijn. Dit geldt niet alleen voor het gender-discours, maar ook voor al die debatten over diversiteit, de islam, moslims en seksuele rechten. De eigenlijke vraag is daarom telkens weer: hoe komen we echt op een plek waar onze definitie van mensen zodanig is dat we daadwerkelijk iedereen in ere houden?

Daarbij gaat het vooral om mensen die niet aan de norm voldoen en die daarom volledig gemarginaliseerd worden. Transgenders bijvoorbeeld. Maar juist via deze mensen kunnen we de transcendentie van God begrijpen. “In a sense God is transgender,” zegt Wadud dan ook. God wordt noch gedefinieerd, noch begrensd door masculien of feminien. God is voorbij man en vrouw en overstijgt niet alleen taal, maar ook gender.

Voor mij is deze manier van denken hoognodig in de wereld. Het is een denken dat openbreekt en ruimte creëert. Een ruimte die urgent is, omdat vrijheid en rechtvaardigheid alleen mogelijk zijn in een open ruimte. Dit is dan ook precies hoe ik religie zie: als een filosofie van vrijheid, van kritisch denken en van rechtvaardigheid. Dat was niet altijd zo. Na mijn ervaringen in Iran en Europa wilde ik immers lange tijd helemaal niets weten van welke religie dan ook.

Dit vertelde ik op een gegeven moment aan Wadud. Ik vroeg of ze het met mij eens zou kunnen zijn als ik de heilige geschriften – niet alleen de Koran, maar ook de Torah – beschouw als teksten die niet zo zeer vertellen wat je te doen staat, maar als een filosofie van vrijheid en rechtvaardigheid. Een filosofie die telkens weer van je vraagt uit te zoeken hoe je een relatie kunt opbouwen met de transcendente norm van rechtvaardigheid. Een norm die je daarom per definitie niet in handen hebt. Wadud gaf het volgende prachtige en uiterst inspirerende antwoord.

Voor haar bestaat er een bepaalde heilige realiteit die continu present is en in interactie is met het alledaagse en wereldse. Mensen hebben in de geschiedenis voortdurend sporen achtergelaten van het feit dat ze hebben geworsteld met vragen naar de betekenis van de dingen.

Ze kijkt me aan en zegt: “Ook jij zei net zoiets. Ook jij hebt gevraagd ‘wie ben ik en waarom ben ik hier?’ En hoe komt het dat we na al deze eeuwen nog steeds geen antwoord hebben op deze vragen?” Voor Wadud zijn het niet zo zeer de antwoorden die beslissend zijn, maar het stellen van deze vragen. Door deze vragen te stellen maak je een reis en die reis moet je zelf maken, zonder leiders of idolen.

Uiteindelijk zal een ieder van ons immers rekenschap af moeten leggen voor wie hij of zij is. Dit is het meest fundamentele deel van elke religie, legt Wadud uit. Het werkt niet als mensen ons willen vertellen wat het betekent een goede moslim te zijn, of een goede christen, of een goede boeddhist. Of als ze ons vertellen dat we dat niet zijn. Nee, het gaat om de eigen reis en een open houding door een voortdurende dialoog. Een dialoog waarbij je niet alleen luistert, maar ook terugpraat en je stem laat horen.

Opnieuw kijkt ze me aan: “Voor die dialoog hebben we je energie nodig. Die moet terug in de conversatie opdat die gevoerd wordt op een manier waardoor jouw zuster in de toekomst, of haar dochters drie generaties later, niet dezelfde onrechtvaardigheden hoeven mee te maken als dat jij hebt moeten ervaren.”

Ik moet dan terugdenken aan Waduds woorden de avond ervoor in Paradiso: “We are the leaders we were waiting for.”