“De kerk is een mammoettanker die niet zo maar te draaien is”

Heb je een goed jaar achter de rug?

“2013 was voor mij een jaar van herstel nadat ik in 2012 maandenlang aan bed was gekluisterd vanwege het Ramsay-Hunt syndroom met ondraaglijke zenuwpijnen. Dat is gelukkig zo goed als over. In 2013 kon ik weer de dingen oppakken die ik wilde: ik schreef bijvoorbeeld samen met Janneke Nijboer het oecumenische boek Wierook en Pepermunt en ik kijk terug op een zeer succesvol congres Kerk2013 over kerk en social media dat opnieuw snel uitverkocht raakte.”

Over paus Franciscus hoor of lees je weinig negatiefs. Toch kwam Jean-Jacques Suurmond recent op deze site met behoorlijk wat kritiek op de paus. Amper een paar dagen later reageerde theoloog Hendro Munsterman hierop met een stevige blog. Wat vind jíj van de kritiek van Suurmond?

“Suurmond deed zijn naam eer aan: hij sprak met zure mond. Ja, dat is een erg flauwe woordspeling, maar zijn bijdrage was van azijn en getuigde van korte termijn. De molens van de rooms-katholieke kerk draaien langzaam, maar ze draaien wel. Give the man a chance, zou ik zeggen: hij heeft meer dan een miljard gelovigen aan te sturen en te inspireren. Keulen en Aken zijn niet op één dag gebouwd. De kerk is een mammoettanker die niet zo maar te draaien is.
Waar Suurmond en ik elkaar vinden is de zwart-wit benadering rond Franciscus. Deze paus is de Good Guy en zijn voorganger de Bad Guy. Mensen vergeten dat er een continuüm is in het pausschap en dat het paus Benedictus was die aftrad, en daarmee de komst van Franciscus mogelijk maakte.”

Gaat 2014 ook een paus Franciscus-jaar worden?

“Wat we zullen gaan zien is dat de framing rond Franciscus barstjes gaat vertonen. Deze paus verandert immers niet zo snel de leer, als wel de houding en praktijk. De media gaan hun eigen frame ingooien omdat korte termijn-resultaten uitblijven. Je ziet het ook intern: er begint gemor te ontstaan in de behoudende katholieke vleugel. Het euforische ‘Franciscus’-gevoel van de eerste maanden kan wel eens een ‘Obama-effect’ gaan geven.
Daar staat tegenover dat Franciscus het moreel leiderschap in de wereld op zich kan nemen nu een icoon als Mandela is overleden. Social media kunnen daarin katalyseren. Het twitteraccount @pontifex is vervijfvoudigd in een aantal maanden tijd. Dat medium is belangrijk geworden om inspiraties en bemoedigingen te delen. Dat zal zijn imago als ‘paus van het volk’ versterken. Het is een groot voordeel dat Franciscus de mediacultuur begrijpt: of het nu tweets, selfies of zijn nu al karakteristieke facebookduimpjes zijn.”

Hoe groot is de kans dat paus Franciscus de komende jaren Nederland een keer zal bezoeken? 

“Miniem. Nederland is voor Rome interessant als een zeer seculiere plek. Dat is nog geen urgente reden om naar onze goddeloze gronden af te reizen. Bovendien: het kost teraveel geld om een dergelijk event te organiseren en dat geld is er gewoonweg niet. De focus is daarnaast gericht op bezuinigen en fuseren, en niet op bemoedigen en inspireren.
Om deze laatste reden is Franciscus juist meer dan welkom. Wat als hij toch naar Nederland zou komen? Ik zou dan helpen om de paus naar Den Haag te krijgen om uitgestotenen die een gesloten kerk bezetten te bemoedigen. Een kenmerkend symbool, zeker als je kijkt naar de naam van de kerk: Allerheiligst sacrament.”

Recent schreef je, zoals je al aangaf, het boek Wierook en Pepermunt met de protestantse predikant Janneke Nijboer. Hoe denk je over de PKN? Is de PKN goed bezig met al die pioniersplekken?

“De PKN toont lef met haar pioniersplekken. Ze zijn bij de PKN niet zo angstig als bij mijn eigen kerkgenootschap. We kennen dezelfde problemen van teruggang, maar de protestantse pioniersfocus staat diametraal tegenover de katholieke fusieplekken. Het toont een geestelijk investeringsklimaat. Een risico ontstaat als woorden als ‘eigentijds’ en ‘iedereen is welkom’ een lege huls worden. Iedereen wil immers eigentijds zijn en wie zegt er nou dat niemand welkom is?”

Wat vind je van de recent begonnen Kerk voor Atheïsten? 

“Ik ben een voorstander van het ontdekken van nieuwe zingevingsvormen. Initiatiefnemer Gerko Tempelman vindt ‘zijn’ kerk voor atheïsten geslaagd als er een goed Socratisch gesprek wordt gevoerd. Dat kan ambitieuzer. Op hun site staat dat rituelen en devotiepraktijken niet worden toegelaten. Dat is opmerkelijk. Daarmee moeten ze juist wel experimenteren. Rituelen zijn zo ontzettend belangrijk voor binding en verdieping dat de Kerk voor Atheïsten zonder enige vorm van ritualisering het zoveelste filosofencafé gaat worden. Dat zou jammer zijn.”

Jij bent in Nederland al vele jaren dé pionier op het terrein van kerk en social media, al zijn er steeds meer deskundigen op dit gebied. Wat was voor jou nou hét hoogtepunt van de afgelopen 10-15 jaar?

“Hét hoogtepunt voor mij is hoe het Vaticaan vijftien jaar lang met de nieuwste media omgaan. Alles is uit de kast getrokken om met rust en verstand voorbij de hype deze nieuwe mediavormen te benaderen. Er is een uitmuntende praktisch-theologische doordenking, er zijn strategische keuzes gemaakt, kennis is ingekocht (Microsoft, Google, IBM: ze komen graag naar Rome) en de uitwerkingen zijn zonder uitzondering succesvol: het YouTube-kanaal, @pontifex of jongerenapps. De pontificale raad voor sociale communicatie laat zien hoe je mondiaal in deze eeuw digitaal moet communiceren vanuit je corporate identity.”

Wat hebben al die ontwikkelingen op social media gebied de afgelopen jaren concreet opgeleverd voor kerken en religieuze organisaties? Zijn er meer mensen naar kerkdiensten gegaan, is de kerk zichtbaarder geworden in de samenleving?

“Het is een misverstand dat social media wel even de kerk vol zouden krijgen. Het is een communicatiemiddel en het gaat om de boodschap zelf. Daardoor is bijvoorbeeld Katholiek.nl bekend geworden of is een site als Nieuwwij.nl succesvol.
De grootste verdienste is dat reli-organisaties en reli’s zelf zichtbaarder zijn geworden. Neem zuster Marianne van Haastrecht: een uitstekend voorbeeld van hoe je als kloosterlinge de wereld van binnen naar buiten kunt laten stromen en daarmee nieuwe mensen bereikt. Of de media-aandacht die Mijnkerk.nl heeft gekregen: communicatie maakt zichtbaar en actualiseert.
Een ander voorbeeld is dat er meer begrip is ontstaan tussen verschillende christelijke stromingen dankzij social media. Jammer genoeg is er weinig kruisbestuiving tussen hindoes, moslims, joden en christenen online. Het zou mooi zijn als er een online versie komt van de interreligieuze vredesontmoeting in Assisi.”

Wat verwacht je de komende jaren aan nieuwe, spannende ontwikkelingen op jouw vakgebied? 

“Het grote gevecht om de surfer tussen Google Plus en Facebook ligt voor de hand. Als Google+ gaat monetizen en social media en social advertising verder integreert in hun algoritmes, gaat het leuk worden tussen die twee.
In algemene zin wordt het ook spannend hoe mensen, communities en data verder aan elkaar worden gekoppeld. Ik zie long tail-gerelateerde communities voor mij, net als long tail-gerelateerde producten en diensten. Dergelijke technologie biedt een startup als Lithium en past bij zinzoekers: ze kunnen hun eigen religieuze stroming vormen. Dit zal twee dominante polen geven: meer syncretische online-geloofsvorming enerzijds en meer ‘pure’ geloofssystemen aan de andere kant. Dat geeft een mooie dynamiek tussen de traditionele kerken en gedemocratiseerde geloofssystemen die ontstaan.
Social data zorgen er voor dat er diensten ontstaan die selectie van informatie én selectie van vrienden voor je gemakkelijker maken. Denk aan Distractify; deze nieuwe dienst combineert originele met gerecyclede informatie tot succesvol infosyncretisme.
Daarnaast gaat privacy nieuwe aandacht opeisen, dankzij Facebook-rechtszaken, Snowden, de Google-bril en de NSA. Maar vooral dankzij onszelf door wat we online delen. Social media zijn geen toy boy meer. Dat zie je aan het Whatsapp alternatief WeChat: zij zijn onder meer succesvol omdat ze privacy serieus nemen in de ogen van hun jonge gebruikers. Aan de andere kant: social media zijn speelgoed: met social entertainment is immers fors geld te verdienen. Reli-organisaties moeten naar die ontwikkeling van gamification kijken.”

Laatste vraag: wat kunnen we dit jaar van je verwachten aan nieuwe initiatieven?

“Ik begin aan een boek over internetspiritualiteit. Ik wil een meer omvattende publicatie schrijven over de technische, sociologische en interreligieuze kanten van internet. Bijvoorbeeld over religieus kapitaal, powerpointspiritualiteit en de zin en onzin van online kerken, digitale moskeeën en hindoetempels. Zo’n boek is er in Nederland nog niet en moet er wel komen. Andere plannen liggen in mijn laatje ‘voor na de vakantie’.”