Uit uw onderzoek komt naar voren dat de ontkerkelijking geen grote gevolgen heeft voor het lezen van de Bijbel…
“Inderdaad, kerkelijke achtergrond en bijbelgebruik blijken niet één op één aan elkaar gerelateerd te zijn. De Bijbel is het boek van de kerk, maar het is ook het boek van het geloof van mensen die van de kerk weggegaan zijn of misschien zelfs nooit kerkelijk waren. In tegenstelling tot wat we dachten is het aantal mensen dat de Bijbel leest dus nog heel aanzienlijk.”
Hoe zag dit onderzoek er uit?
“We wilden een specifiek bijbelonderzoek waarbij we wilden kijken naar de manier waarop mensen de Bijbel beschouwen. Vroeger konden we per denominatie aangeven hoe mensen de Bijbel typeren en wat ze er mee doen. Zo werkt het niet meer in deze tijd, dus we hebben de lezers op een andere manier ingedeeld: een ‘radicale’ groep en een ‘liberale’ groep. Radicaal en liberaal worden gekarakteriseerd door een bepaalde kijk op de Bijbel. Het was ook voor mij een verrassing dat in beide groepen alle denominaties vertegenwoordigd zijn. Het onderzoek was bovendien nuttig om te kijken naar de behoeftes van mensen.”
Is daarin een trend te ontwaren?
“In de periode 1950-1970 werd er in veel gezinnen regelmatig uit de Bijbel gelezen. Dat hoorde erbij, net als naar de kerk gaan. De mensen kenden dus de teksten en om de Bijbel beter te begrijpen en historisch te plaatsen zochten ze naar achtergrondinformatie.
In deze tijd speelt meer de vraag: wat heb ik er zelf aan, hoe raakt het mij? De Bijbel kan in deze onzekere wereld waarin we leven een soort rustpunt zijn waar je iets kunt vinden wat je ergens anders niet vindt. We willen mensen helpen om met de Bijbel om te gaan op een manier die bij hen past. Dat is een trend die ook in andere landen te zien is. Je hebt je eigen Bijbel, maar tegelijkertijd is het wel die ene tekst uit die ene bron, waarbij mensen het zoeken – omdat het de bron is waarin ze iets kunnen vinden van God, van inspiratie.”
Wat doet u met de uitkomsten?
“De getallen zijn natuurlijk leuk, maar de belangrijkste vraag is welke benadering de verschillende groepen bijbellezers nodig hebben. Veel bijbellezers zoeken vooral handvatten om de Bijbel toe te passen in hun leven. Als ze de Bijbel een dik en moeilijk boek vinden, kunnen ze bijvoorbeeld op onze digitale leesroosters intekenen. Ze krijgen dan iedere ochtend een stukje tekst met uitleg en een vraag ter overweging.
Een andere belangrijke taak voor ons is om de komende generatie in aanraking te brengen met het verhaal. Daarom hebben we de Samenleesbijbel uitgebracht voor gezinnen. Ouders geven aan dat ze de Bijbel wel willen lezen met hun kinderen, maar dat ze niet weten wat ze moeten lezen en hoe ze er een gesprek over kunnen hebben. Plaatjes en doe-opdrachten helpen daarbij. Zo kunnen kinderen het verhaal associëren met de wereld die ze om zich heen zien.”
Wat is de missie van het NBG?
“Onze missie is: de Bijbel dichtbij brengen. Daaronder vallen drie doelstellingen: de Bijbel vertalen, de Bijbel verspreiden en de betrokkenheid bij de Bijbel vergroten. Mondiaal groeit het christendom en is er veel vraag naar Bijbels. Er zijn veel landen waar nog geen bijbelvertaling is, daar helpen we mee om een vertaalproject op te zetten. In ons eigen land ligt veel nadruk op de vraag naar de relevantie van de Bijbel, terwijl we in landen waar nog geen bijbelvertaling is, vooral daaraan werken. Dat geeft een andere focus.”
Waarom vindt u dat juist dit verhaal doorverteld moet worden?
“Voor mij persoonlijk is de Bijbel hét verhaal van God, waarin we zien hoe God met de mensen omgaat. De Bijbel biedt perspectief op een betere wereld die er ooit zal komen. Het is niet vanzelfsprekend dat wij hier in welvaart leven, er is ook een andere wereld waar het niet goed gaat. Dat verplicht ons tot handelen. De Bijbel kan ons in beweging zetten en roept ons op om te staan voor bepaalde zaken. Het is voor mij echt een boek dat richting geeft, dat mensen rechtop kan zetten in moeilijke tijden, hoop geeft en een bron kan zijn om uit te leven. Een boek dat je verbindt met een ‘wolk van gelovigen’ door de eeuwen heen. Dat is in mijn ogen ook voor het heden heel inspirerend.
Als ik spreek voor het Bijbelgenootschap, vinden we het belangrijk dat we samenwerken met de hele breedte van kerken en geloofsrichtingen om te zorgen dat ieder op z’n eigen manier bij de Bijbel kan komen. De een zal een ander verhaal vertellen dan de ander, maar de verbindende draad is de ontmoeting met God, de inspiratie die je opdoet uit dit boek.”
Ja, mensen kunnen de teksten heel verschillend interpreteren, ikzelf lees de verhalen ook heel anders dan twintig jaar geleden. Hoe kijkt u hiernaar?
“Als het gaat om vertaalwerk willen we zo precies mogelijk uit de bronteksten vertalen. Daarbij proberen we ons niet te veel te laten leiden door allerlei verschillende standpunten over de Bijbel. Zoals je zelf al aangeeft, is de kijk van mensen op de Bijbel veranderlijk. Je sociale context, je opleiding, de mensen die je ontmoet in je leven bepalen met welke ogen je de verhalen leest. Op die manier raak je nooit uitgelezen in de Bijbel. Er is altijd weer iets nieuws in te vinden. De Bijbel is een boek waarvan je de rijkdom nooit ten volle zult proeven.
Er zijn natuurlijk moeilijke thema’s in de Bijbel, zoals geweld. Ik houd er niet van om dat soort thema’s recht te praten, maar wil wel benadrukken dat de context waarin je lastige bijbelteksten leest, veel uitmaakt. Tijdens een bijbelkring waaraan ik deelnam. kwam dat geweld uit de Bijbel eens ter sprake. Een oude deelnemer bracht toen in dat hij die teksten in de oorlog al las. Hij vertelde dat zo’n tekst heel anders tot je spreekt als je die leest in het donker met verduisterde ramen, als er letterlijk een vijand is en je voelt dat er iets fundamenteel fout zit waar je tegen moet strijden. Zo leest ook de vervolgde kerk in het Irak van nu die teksten anders dan wij. Hoe moeilijk ik ze zelf ook vind, het is niet aan ons om ze te schrappen, omdat ze in bepaalde tijden en contexten een bepaalde betekenis kunnen hebben.”
Kunt u iets zeggen over het effect dat de Bijbel heeft op individuele mensen en op onze samenleving?
“Onderzoek wijst uit dat mensen die iets hebben met de Bijbel of het geloof meer vrijwilligerswerk doen. Het is niet dat dat moet van de Bijbel, maar het komt voort uit een bijbelse levenshouding. Als je vanuit bijbelse principes leeft, kan dat de maatschappij wel iets mooier maken. Ik vind de Bijbel ook een spiegel voor onze maatschappij, een spiegel voor hoe we omgaan met bepaalde groepen mensen, maar ook een spiegel voor onszelf: nemen we wel genoeg tijd om na te denken over dingen, voor reflectie op ons leven?“
Als ik naar onze maatschappij kijk en zie wat er allemaal gebeurt, zijn we dan wel zo geïnspireerd door de Bijbel?
“De Bijbel is een realistisch boek: niet alle mensen zijn lief en aardig. De bijbelverhalen gaan juist ook over feilbare mensen die foute dingen doen. Vooral het Oude Testament zit vol met dergelijke verhalen, dat is echt een bijzonder kenmerk van de Bijbel.
En dan is er nog iets opvallends als ik naar onze samenleving kijk. We hebben het vaak over ontkerkelijking, maar dan vergeten we dat er meer dan een miljoen migrantenchristenen in ons land wonen. Die laten zich wel degelijk inspireren door de Bijbel. Als we praten over migranten gaat het vaak over moslims, terwijl een groot deel van hen christen is. Zij organiseren zich in een ander type kerken, die zich kenmerken door een heel levendige vorm van christendom. Laten we dus niet te negatief doen over de rol die de Bijbel speelt in ons land.”
Horen die migrantenchristenen ook bij die 29% van de Nederlanders die de Bijbel leest?
“Dat weten we niet. Migranten zijn moeilijk mee te nemen in een onderzoek, omdat ze vaak niet in de databanken zitten. Eigenlijk moet daar nog eens apart onderzoek naar gedaan worden, maar dat is lastig te organiseren. In West-Europa mag het bijbellezen afgenomen zijn, in Azië wordt het juist meer. Met de grote vraag hoe dat komt, houdt de godsdienstsociologie zich bezig. Dat is niet mijn expertise. Wel denk ik dat dit deels te verklaren is doordat de kerken in West-Europa in eerste instantie geen goed antwoord op de secularisatie hadden.”
Wat zou er verloren zijn als de Bijbel er niet meer zou zijn?
“Bijvoorbeeld een begrip als collectieve verantwoordelijkheid, waar de Bijbel over spreekt. Dat kan onze maatschappij goed gebruiken. Ook hoop is een belangrijk woord: dat het niet alleen maar gaat over wat jij hier en nu beleeft, maar dat er meer is. En een woord als genade, dat er altijd een tweede kans is. Ook dat zouden we missen als we de Bijbel niet meer zouden lezen.”
Welke ontwikkelingen beïnvloeden volgens u het bijbellezen?
“Vroeger stonden we om elkaar heen in de kerk, dat valt weg. We zijn veel individualistischer geworden. In de Bijbel wordt er op allerlei manieren gewezen dat je voor elkaar verantwoordelijk bent en ook samen met elkaar de samenleving maakt. Dat besef zien we inderdaad verdwijnen. Dat heeft maatschappelijke gevolgen die we niet kunnen keren door enkel een boek uit te geven, maar ik hoop wel dat het lezen van de Bijbel iets met mensen doet in hun dagelijks leven.”
Ik las dat de Bijbel steeds vaker gedownload wordt, hoe verklaart u dat?
“Met de komst van de smartphone en de eerste bijbelsoftware dachten we dat digitaal lezen het gedrukte boek zou vervangen. Maar het blijkt dat mensen het fysieke boek als de bron ervaren en dat de smartphone vooral een hulpmiddel is om een dagelijkse tekst te ontvangen of snel even iets op te zoeken. Onze app Mijn Bijbel past bij die trend. Daarmee kun je gemakkelijk de Bijbel downloaden en er kennis mee maken. Onze Bijbel in Gewone Taal bestaat uit korte perikopen, allemaal kleine stukjes die precies passen op het scherm van een smartphone. Voor een klein percentage mensen heeft digitaal lezen het boek vervangen, maar zelfs voor jongeren blijkt het fysieke boek echt de bron te blijven.”
Hebt u de Koran wel eens gelezen?
“Ik heb in mijn studietijd de Koran gelezen. Het is echt een ander boek dan de Bijbel. De Koran bevat losse soera’s en is een gefragmenteerd boek zonder doorlopend verhaal. De Koran heeft wel allemaal dwarsverbanden met de Bijbel. Ik kom uit een christelijke geloofstraditie, dus ik kijk anders naar de Koran dan naar de Bijbel. De Bijbel is voor mij het belangrijkste boek, terwijl de Koran voor mij een studieobject is om iets te weten te komen over de islam.”
Er is inmiddels ook een kinderkoran verschenen, is dat bekend bij u?
“Nee, dat wist ik niet.”
Welk ander boek naast de Bijbel betekent veel voor u?
“Ik geniet van goede literatuur die mooi geschreven is en je aan het denken zet. Ik heb geen ander favoriet spiritueel boek dan de Bijbel. Wel vind ik de liederen van allerlei dichters heel inspirerend, bijvoorbeeld de liederen in het Liedboek voor huis en kerk.”
Wat zijn uw verwachtingen voor de komende tijd ten aanzien van Bijbel, geloof en kerk?
“Als je de lijn doortrekt van alle onderzoeken, dan zal de kerk nog kleiner worden en zal het bijbelgebruik afnemen. Tegelijkertijd heeft de geschiedenis geleerd dat je er zo niet naar moet kijken. Ik noemde al de migrantenkerken als onverwachte ontwikkeling. Ook het politieke klimaat en het fysieke klimaat zullen de toekomst beïnvloeden. We merkten deze zomer letterlijk hoe het klimaat verandert. Wat betekent het voor Nederland en wereldwijd als dat ineens in een stroomversnelling raakt? Ik ben ervan overtuigd dat dat veel effect zal hebben op hoe het christelijk geloof zich ontwikkelen zal, maar hoe precies is moeilijk te voorspellen. Ik hoop dat de Bijbel de plaats houdt die hij verdient en dat mensen inspiratie blijven zoeken in dit boek.”