Persoonlijk denk ik ook niet dat Schobbers dat maar ook ergens heeft willen ontkennen; zij gaf slechts antwoord op de vraag waarom zij voor de islam heeft gekozen. Dat is een individuele keuze en daarmee ben je niet automatisch verantwoordelijk voor de wijze waarop miljarden andere moslims de islam beleven.
Eigenlijk ben ik het een beetje beu; al die mensen die over de islam spreken ware het een groot massief blok dat mensen, vrouwen meer dan mannen, gevangen houdt, onderwerpt of dwingt. Jarenlang voelde ik mij aangesproken om uit te leggen, te weerspreken en te verdedigen. Nu wil ik dat niet meer. Ik heb namelijk geleerd: wie verder wil kijken dan zijn neus lang is, zal dat ook doen. Ik ben gewoon wie ik ben, ik doe mijn ding en soms vind ik het wel leuk en/of belangrijk om in gesprek te gaan met anderen, in zowel inter- als intrareligieus en cultureel verband. Ik hoef niet meer zo nodig uit te leggen dat de islam en moslims net zo divers zijn als de rest van de wereld. Maar toch ben ik getriggerd door de reacties van Bibi Schobbers en Femke Halsema.
De negatieve doorwerking van patriarchale systemen vindt in de Arabische wereld inderdaad meer plaats dan hier bij ons in het Westen, omdat daar nu eenmaal vele factoren een rol spelen die vooruitgang tegenwerken, zoals sociaaleconomische achterstanden en machtsstrijden. Trouwens, hetzelfde geldt voor Zuid-Amerika, om maar even een dwarsstraat te noemen. Waarom ons doodstaren op alle onrecht in de islamitische wereld en andere gebieden voor het gemak vergeten? Ik neem liever alle onrecht serieus, waar dan ook, of het nu tegen mannen of vrouwen is. Wij hebben hier ook vrouwenhandel, discriminatie van vrouwen op de arbeidsmarkt, het ideaalbeeld van een uitgemergelde (in ieder geval hoofddoekloze) vrouw in dure merkkleding en nog vele andere vormen van onrecht die ik vergeet op te noemen. Is het niet van den zotte als ik zeg dat Femke Halsema een tv-programma moet maken waarin zij aan alle Nederlandse vrouwen, inclusief zichzelf, de vraag stelt waarom wij ons onderwerpen aan de hardvochtige Nederlandse cultuur? Haar vraag komt een tikkeltje arrogant en belerend over: ‘Leg jij mij eens even uit waarom je voor de gevangenis van de islam kiest, terwijl je ook voor de lang-leve-de-vrije-wereld (maar niet heus) kunt kiezen.’
Er gebeurt van alles in de islamitische wereld waar ik, en velen met mij, nog veel over moet leren. Laatst was ik voor familiebezoek in Marokko. Ik ging met een nichtje mee naar de Universiteit van Nador waar ik midden in een discussie van studenten terecht kwam. In het midden van het plein stond een student op een kist te speechen. Hij had een T-shirt aan met daarop een afbeelding van Che Guavara. Ik hoorde hem praten over de grote ongelijkheid tussen armen en rijken in Marokko. Hij sprak de menigte aan op hun verantwoordelijkheid om Marokko eerlijker te maken. ‘Wij zijn de toekomst en wij moeten elkaar beloven dat wij ons losmaken van de huidige corruptie van dit land.’
Een jongeman met lange baard en traditionele islamitische kledij reageerde dat ze daarbij het voorbeeld van Profeet Mohammed niet mochten vergeten. Hij vond dat je in de islam de inspiratie voor sociaaleconomische gelijkheid kon vinden. De student op het kistje, die zichzelf later tegenover mij als ‘marxistisch’ typeerde, ging met hem in discussie of je voor sociaaleconomische gelijkheid wel religie nodig had.
Ze spraken steeds expressiever, met wilde handgebaren, tot een andere student riep dat de discussie gesloten was en ze de volgende dag verder zouden gaan. Ik stond erbij met mijn mond vol tanden vanwege de openheid en bevlogenheid waarmee de studenten spraken. En al helemaal toen ik later in een van de vele internetcafés om de universiteit heen een aantal studenten van de studies Hadith- en Koranwetenschappen en rechten ontmoette, die mij de verschillende uitingsvormen van het socialisme en het salafisme in Marokko uitlegden. Student Ali sprak over Karl Marx en Sayyid Qutb alsof hij al hun werken kende. Ik was onder de indruk en ik schaamde me tegelijk. Uiteraard wist ik dat ook in Marokko mensen divers zijn in hun uitingen, maar zo’n kennis van zaken had ik blijkbaar niet verwacht. Over bevooroordeeldheid en arrogantie gesproken.
Ik vroeg de studenten, jongens en meisjes, hoe ze de toekomst van Marokko voor zich zagen. De een was optimistischer dan de ander, maar allemaal geloofden ze dat ze het heersende sociaalmaatschappelijke systeem moesten doorbreken om echte vooruitgang te kunnen boeken. Zij zagen vooruitgang zoals het recht om te studeren in de zin van studiefinanciering door de overheid en de opening van nieuwe universiteiten door het hele land, waar de Universiteit van Nador een voorbeeld van is. Maar ze maakten zich zorgen over hun kansen op de arbeidsmarkt; goede banen zijn vooral aan Marokkanen met kruiwagens voorbehouden. De studenten verwachten dat corruptie en de grote verschillen tussen arm en rijk een groot probleem zullen blijven vormen in de nabije toekomst.
Ik was ontroerd hoe open en vrij de studenten met elkaar omgingen en praatten, jonge mannen en vrouwen, marxistisch, religieus orthodox en van welke andere bevlogen achtergrond dan ook. Ik zag vrouwen met hoofddoek, zonder hoofddoek en een aantal met boerka aan, maar deze uiterlijkheden vormden niet het gesprek van de dag. Het ging over de sociaaleconomische vooruitgang van Marokko en hoe die op verschillende wijzen te bewerkstellingen. Dit pluralisme op het eerste gezicht deed me bedenken dat wij in Nederland nog veel te leren hebben als het gaat om vreedzaam samenleven met anderen zonder je eigen bevlogenheid hoeven in te perken. De Marokkaanse studenten vertelden mij echter ook dat er studentenclans zijn, die andere studenten dwingen zich bij hen aan te sluiten, en dat zijn echt niet alleen de religieus orthodoxe clans. Studenten die ervan overtuigd zijn dat alleen hun eigen perspectief op de samenleving en de wereld tot vrijheid en blijheid zal leiden. Omdat zij nu eenmaal anders denken over wat vrijheid en gelijkheid nu precies is. Met elkaar in gesprek gaan op het plein, helpt om op den duur dichter bij elkaar te komen, stelde een studente. Ik kwam vol hoop terug naar Nederland.
En eigenlijk heb ik die hoop ook voor het tv-programma van Femke Halsema. Als je met moslima’s in gesprek gaat, zul je inderdaad verschillende perspectieven horen. Niet alleen wat betreft de islam, maar ook wat betreft begrippen als vrijheid, emancipatie en overgave. Saba Mahmood, professor antropologie aan de universiteit van Berkeley, is een islamitische feministische theologe. Zij zet zich zowel tegen de patriarchale islam als het westerse feminisme af. Zij deed onderzoek naar de religieuze opleving onder moslimvrouwen in Egypte en kwam tot de conclusie dat het voor de meeste vrouwen een welbewuste keuze is om zich te verdiepen in hun geloof. Door samen te komen in moskeeën, in Egypte oorspronkelijk een ontmoetingsplaats voor mannen, en samen de theologische leer te bestuderen en te bediscussiëren, eisen deze vrouwen hun plek in het patriarchale domein op.
Mahmood stelt dat zelfverwerkelijking niet per se autonomie hoeft te beslaan, wat in het liberale feministische denken wel wordt verondersteld. Het is volgens haar onmogelijk en ongewild om westerse modellen van vrijheid op te leggen om moslimvrouwen te ‘bevrijden’. Het voorbeeld van de Egyptische moslimvrouwen laat zien dat zelfverwerkelijking los kan staan van het doel van de westerse emancipatie. Deze vrouwen streven naar spirituele zelfverwerkelijking en niet naar gendergelijkheid.
De positie van vrouwen kan alleen binnen een specifieke cultuur en geschiedenis begrepen worden. Mahmood is tevens kritisch ten opzichte van de westerse benadering van de islam. Zij zet zich af tegen de overheersende westerse opvatting dat de orthodoxe islam enkel onderdrukkend en gevaarlijk zou zijn; ook binnen deze denominatie van de islam bestaan verschillende vormen van beleving en belijding, van gematigd tot extremistisch. Zij stelt dat het Westen seculiere islamitische denkers en bewegingen verheerlijkt en zo doet voorkomen alsof alleen seculiere moslims een kans van slagen hebben in de westerse context. Hierdoor wordt een tegenstelling tussen een ‘goede’ vorm van islam, de seculiere vorm, en een ‘slechte’ vorm van islam, de orthodoxe vorm, gecreëerd, die niet ten goede komt aan de dialoog tussen westerse moslims en hun omgeving. Bovendien gaat men met het voortdurend bespreken en benadrukken van deze twee vormen van de islam voorbij aan de vele tussenvormen. De mainstream islam wordt op die wijze genegeerd. (Mahmood 2008)
Ik wilde deze weblog eindigen met het advies aan Femke Halsema zich te realiseren dat er aan de overkant ook waardevolle inzichten in te winnen zijn. Maar ik zal dit advies op de eerste plaats aan mezelf richten, want ook ik dien aandacht en respect te hebben voor de achtergrond en beweegredenen van Halsema. Het is haar na te geven dat ze op deze wijze inderdaad een stem geeft aan de vele niet-moslims die rondlopen met de vragen die zij stelt. Het blijft echter treurig dat er ruim twaalf jaar na de geboorte van het Nederlandse islamdebat nog steeds in containertermen over de islam en moslims gesproken wordt. Ik merk dat de heersende cliché-opvattingen mij nog steeds meer raken dan ik had gedacht. Anders had ik er immers niet een hele weblog aan besteed.
Mahmood, S. (2005), The politics of piety: the Islamic revival and the feminist subject. Princeton: Princeton University Press.
Prachtige, ontroerende tekst Nora. Ik ga ‘m uitprinten.
volgens mij geeft Femke Halsema niet een stem aan niet-moslims. ze opent een dialoog. ik wil zeggen dat ik de reacties van moslimvrouwen ontzettend mooi vind en alleen maar geboeid ben. als volger geeft femke jullie stem aan mij.
Beetje tegenstrijdig.
Je zegt dat je je niet aangesproken meer wilt voelen of verdedigen en dan zet je een heel lap tekst, als uitleg voor je verdediging??!!!
Ik vind het prachtig dat hier met zoveel respect voor elkaar van gedachten gewisseld wordt. Met respect, open en eerlijk, waarbij je eigen twijfels ook getoond wordt. Op deze manier zouden we nog meer in onze samenleving moeten communiceren. Ik heb zelf kennis gemaakt met de methodiek van de dialoog (zie http://www.nederlandindialoog.nl) en herken verschillende aspecten in deze verhalen, betogen, dialogen. Een voorbeeld voor anderen.
Beste Nora,
Eigenlijk verbaast je nogal bevooroordeelde brief mij. Waarom zou ik moslima’s willen bevrijden? Waarom denk je dat ik in de individuele geloofskeuze van vrouwen treed? Als je mijn antwoord op Bibi leest dan kun je vaststellen dat ik die keuze juist respecteer en stel dat zij altijd op mijn steun zal kunnen rekenen als een ander haar dwingt om te geloven of van haar geloof af te vallen.
Als je de serie volgt dan zie je dat ik samen met Hassnae Bouazza een platform geef aan Islamitische vrouwen om hun eigen opvattingen en wensen te formuleren.
Wij hebben daarbij bewust een grote variatie in vrouwen gezocht, uit verschillende landen, aanhangers van verschillende stromingen, en dragers van dikwijls aan elkaar tegengestelde meningen over vrouwen(emancipatie). Mij leek het na jaren van een plat debat over de verhouding tussen de Islam en het westen, vaak over de ruggen van vrouwen heen, hoog tijd om vrouwen zelf aan het woord te laten en te laten zien welke discussies in de Islamitische wereld worden gevoerd. Maar blijkbaar neem je het mij kwalijk dat ik dit als niet-moslim doe.
Ik ben mij zeer bewust van mijn buitenstaanderpositie, benoem die en stel mij daar ook kwetsbaar in op. De gedachte erachter is dat je alleen een gelijkwaardig gesprek met elkaar kan voeren als je elkaars achtergronden en vooroordelen kent.
Als ik je brief lees vraag ik me af of je de serie wel hebt gezien. Je adviseert mij nogal belerend om eens aan ‘de overkant’ te gaan kijken. Maar dat is ook precies wat ik doe.
Heb je bijvoorbeeld de Syrische, orthodoxe geestelijke Rufaida Al Habash gezien, die koranscholen voor meisjes heeft opgericht waarin zij hen onderricht in theologie, zelfstandigheid en zedelijkheid. Heb je de gesprekken gezien die zij voert met jonge Syrische vrouwen en die wij filmen?
Heb je de arme Indiase moslima’s gezien die op buurtbijeenkomsten elkaar verhalen vertellen en elkaar steunen? Heb je gezien hoe wij dat contrasteren met de Pakistaanse actrice Veena Malik, rijk en beroemd, maar ook opgejaagd?
En misschien moet je eerst de komende uitzending zien, waarin de Saoedische activiste Souad Al Shammary in Cairo over haar leven en strijd vertelt. Dit zetten wij af tegen de moderne vrouwen in Egypte die zelfverdedigingscursussen volgen om weerbaar aan demonstraties te kunnen deelnemen.
Of kijk eens naar de vijfde aflevering waarin Shalina Litt uit Birmingham haar keuze voor de Niqaab uitlegt, naast Bejan Matur (een Alevitische dichteres) die vertelt over haar strijd als lid van een minderheid tegen het militaire regime. De persoonlijke keuzes van vrouwen plaatsen wij telkens in een context: er is m.a.w. ook aandacht voor sociale problemen en politiek.
Misschien moet je vooral de laatste uitzending eerst eens zien waarin de Marokkaanse feministe, politica en intellectueel Latifa Jbabdi haar opvatting geeft over vrouwzijn, emancipatie en haar geloof. Wij filmen haar en haar zoon, laten de kiss-ins in Rabat zien naast de opkomende conservatieven.
Jij zegt dat je de patriarchale systemen in de Arabische wereld een probleem vindt. Dat ben ik met je eens. En ik ben het ook met je eens dat dit allerlei oorzaken heeft. Alleen bevreemdt je vergelijking met Zuid-Amerika mij omdat daar het patriarchale systeem niet in vrouwenonderdrukkende wetten is vastgelegd zoals wel het geval is in een groot aantal Islamitische landen. Ik kan me niet voorstellen dat je dit probleem wil bagatelliseren. Dat in India en Pakistan shariawetten gelden die vrouwen vrijheden ontnemen? Net als in de golfstaten en in Iran? En tot zo’n tien jaar geleden ook in Marokko?
Ik heb geen oordeel over de keuzes die vrouwen maken in hun leven. Noch hoe ze uitdrukking willen geven aan hun relatie met hun echtgenoten, hun kinderen en anderen. Ik heb wel grote moeite met wetten en geestelijken met politieke macht die de keuzes voor vrouwen dicteren.
Mag ik jou nou eens een paar wedervragen stellen? Waarom spreken we niet over de thema’s die de vrouwen in de serie van Hassnae Bouazza en mij aandragen? Waarom fixeer je je op mijn achtergrond als niet-moslim? En waarom zou ik als niet-moslim niets over de onderdrukking van vrouwen door staten en religieuze instituties mogen zeggen? Zeker als ik daarbij mijn culturele achtergrond benoem?
En als je vindt dat ik niet de aangewezen persoon ben waarom voeren Nederlandse moslima’s dan zo zelden een publiek debat over onderdrukkende patriarchale systemen? Waarom richt jouw kritiek zich hoofdzakelijk op de figuur van de buitenstaander en niet op het onderwerp?
Hartelijke groet,
Femke
Was ik tijdens de “Beeldenstorm” in 1566 toevallig door Antwerpen gereisd dan had ik me – hoewel buitenstaander in die alles of niets strijd tussen christenen onderling – des te sterker aangesproken gevoeld door alle zinloze moord en destructie.
Helaas, de Lage Landen vielen voorgoed uiteen en in plaats van een respectabele pluriforme en trotse natie, blijvend opgewassen tegen buurlanden als Engeland, Duitsland en Frankrijk en toonbeeld van eenheid in verscheidenheid, ontstonden twee caricaturale dwergen met te weinig body om op cruciale momenten echt serieus te worden genomen.
Bij het zien van een Human Rights Watch filmpje uit 2003 over een alarmerende religieuze intolerantie in Indonesië roep ik – als buitenstaander – alle keurtroepen van totalitaire godsdienstwaanzin toe: “Volgens de grondwet van Soekarno staat het iedereen vrij om zijn of haar god(en) te eren maar dan uitdrukkelijk binnen de grenzen van de (seculiere) wet.”
Ik als moslima irriteer mij mateloos aan het woord “geloofsdwang”. Zo ook dus aan het beeld dat heerst dat alle islamitische vrouwen onderdrukt zijn. Dat schijnt wonderbaarlijk genoeg 1 homogene groep te zijn. De islamitische vrouw. Welke recht wordt de moslima daarmee aangedaan? Wie bepaalt voor mij dat ik gedwongen ben als ik zeg ” la illaha illa lah” ik buig voor niemand anders dan voor mijn Schepper Allah swt. Ik ben Zijn dienaar en ik zal datgene doen wat Hij van mij vraagt??De vrijheid, blijheid en geluk die je ervaart op het moment dat je van de schaduw in het verblindende licht van dit prachtige geloof, de Islam, treed is met geen woord te beschrijven. Als je dit werkelijk hebt geproeft zal je nooit iets anders willen. Doe je kennis maar op. Ik daag een ieder uit. Discusseer je zonder kennis over het onderwerp? Waarom wel over religie. Lees het met de juiste intentie en geef je over.Het is een gevoel van extase. Het maakt je van alles en iedereen onafhankelijk. Hoe bedoel je geen vrijheid??? Hoe bedoel je hoe is het mogelijk dat ik de keuzes maak die ik maak als een moslima?
Ik kijk af en toe met verdriet naar mijn niet-islamitische zusters. Gevangen in een kooi…gevangen in het beeld die ze elke dag weer moet neerzetten om zichzelf waar te maken. Haal het woord “islamitisch” maar weg. Laten we nu eens echt een open discussie voeren.Het gaat om onderdrukkingen in verschillende gedaantes.
Prachtige tekst zuster Masha Allah!!!
“…waarom voeren Nederlandse moslima’s dan zo zelden een publiek debat…” Dat debat wordt gevoerd, in moskeeën, in vrouwengroepen die in buurthuizen of gewoon thuis bij elkaar komen, op internet. Waarom moet dat per sé publiek zijn? Misschien levert beslotenheid betere resultaten op? Wie zal het zeggen?
Het lijkt me een bijzonder goed idee om Femke Halsema (of wie dan ook, misschien dan ook een ‘buitenstaander’) zo’n programma te laten maken over de vraag waarom Nederlandse vrouwen zich onderwerpen aan de voor hen zo hardvochtige Nederlandse/Westerse cultuur. Waarom ze al hun hele volwassen leven op dieet zijn. Waarom ze meer verantwoordelijkheid voelen voor het huishouden dan hun man. Waarom ze elke dag weer uren kwijt zijn aan het aanbrengen van make-up en het verwijderen van lichaamshaar. Dat zou zeker aanzetten tot nadenken!
Treurig voorbeeld van het cultureel absolutisme waaraan het westen sinds Nietzsche aan leidt. Ondanks dat Nietzsche juist een nieuwe secularistische relativisme voor ogen had heeft het westen zich bevrijdt van het Christelijke absolutisme om zich te wentelen in het neo-christelijke absolutisme (lees christelijke waarden gemengd met zogenaamde seculiere waarden, zoals westerse femenisme). Zoals de reactie hierboven feilloos bloot geeft tracht men vanuit het absoluut denken andere culturen/geloven te interpreteren. Ook het misplaatst arrogantie gevoel dat andere culturen minderwaardig, c.q. inferieur zijn en zich moeten conformeren aan de morale waarden zoals deze in west europa gelden alvorens ze betiteld kunnen worden als ‘verlicht’, modern, vrouw-vriendelijk, ontwikkeld et cetera.
Dit absoluut denken geeft het filosofisch onvermogen weer van het westen om daadwerkelijk seculier te zijn en het universeel plurarisme te omarmen.
Tevens geeft dit ook te denken over de intellectuele capaciteiten van de politieke leiders in Nederland.
Wat we vaak vergeten is dat tot diep in de jaren zestig plaatselijke voorzitters van het humanistisch verbond in Enschede, Assen en Den Bosch als kostwinner en hoofd van het gezin met een sigaar in de mond gezeten in een fauteuil de krant lazen, terwijl moederlief kookte, de afwas deed en kinderen naar bed bracht… Zoals dat in heel ons land – en ook bij andere groepen overigens – het geval was… voordat er verkeerde beeldvorming ontstaat 🙂
Bij het lezen van deze hele doelloze discussie krijg ik overal jeuk. Geloof heet niet voor niets een geloof. Het is een denkbeeldig iets dat sommige mensen steun kan geven of een doel of wat dan ook. Ieder geloof heeft zijn eigen verhaal geschreven met elk zijn eigen leefregels/richtlijnen. Dat is natuurlijk allemaal prima! De een heeft dat wel nodig, de ander niet. Zolang iedereen elkaar maar kan respecteren.
Probleem is dat veel mensen niks meer kunnen aanhoren zonder zich beledigd te voelen.
Als femke zo’n documantaire wil maken.. Prima toch! Waarom dan direct weer van die lange tenen?
Hetzelfde geld voor die gekkies uit Barneveld (woon ik zelf in de buurt) die lange tenen krijgen omdat iemand zijn achternaam Donders is.
Ontspan allemaal en gewoon lekker iedereen zijn leven laten leven. Niet zo snel aangevallen voelen. Glimlach wat meer en bekijk dingen met wat meer empathie.
De reacties op het tv-programma van Halsema/Bouazza uit islamitische hoek getuigen van een eigenaardig trekje in het monolitisch geloofsdenken: de typische keiharde ongenaakbaarheid blijkt tevens een open zenuw te zijn. Het verwijzen naar Nederland dat ook niet deugt… naar Zuid-Amerika; als niet-moslim heb je geen recht van spreken…
In de door zuster Samira zo evocatief beschreven feeërieke geloofsbeleving blijken de Nederlands zusters in een kooi gevangen…
Ik zie een integer en intelligent programma dat wijzer maakt.
Wij medelanders zijn allang geen buitenstaanders meer van het geloof islam. Iemand die met de dood wordt bedreigd omdat ze een wijnbar opent. Iemand die wordt vermoord omdat hij moslims beledigde. Dit heeft juist zijn weerslag op mensen die niet geloven. En die graag humanistische waarden willen behouden. Als er een mooie positieve documentaire over moslims kan komen juich ik het toe en ik heb gekeken naar Dunya en Daisy een serie over een NL meisje en een Marokkaans meisje. Een productie die een positieve bijdrage wil leveren aan de beeldvorming van Marokkanen. Ik heb IKON gespreks- programma”s gezien in 1993 al over hoe de vrouw in de islam een diamant is die moet worden beschermd tegen begerige ogen. Ik probeerde het allemaal te begrijpen of in ieder geval te accepteren. Maar ik sluit mijn ogen niet voor de andere kant. En daar voeg ik bij toe je hebt goeden en slechten onder alle gelederen van de bevolking. Dat zullen de goede Marokkanen zeggen en de goede Nederlanders. En besef ook tegen wie je zo’n ophef maakt, Femke Halsema is een goed mens met het hart op de juiste plaats.