De droom van paus Franciscus betreft vijf aandachtspunten voor een betere wereld: aanpak vluchtelingenvraagstuk, afschaffen doodstraf, kloof tussen arm en rijk dichten, streven naar een schoner milieu en broederschap tussen de mensen. Ieder weldenkend mens zal met het ideaal van de paus instemmen en zal zelfs bereid zijn om een steentje daaraan bij te dragen. De meeste mensen deugen immers. De vraag is alleen: hoe kunnen deze vijf idealen worden verwezenlijkt?
Helaas gaat de paus daar niet verder op in. Dat is aan de politiek, zeggen de theologen Govert Buijs, Paul van Geest en de economen Lans Bovenberg en Sylvester Eijffinger (Nederlands Dagblad, 8 oktober).
Mijn stelling tegen deze opvatting is dat de door de paus genoemde zaken te belangrijk zijn om alleen aan de politiek over te laten. De paus weet ook wel dat dit typisch de thema’s zijn die de politiek heeft laten liggen en ze zelfs heeft veroorzaakt. Het gaat dus om méér dan alleen een politieke oplossing. Volgens Albert Einstein zijn problemen niet op te lossen vanuit hetzelfde denken als waardoor ze veroorzaakt zijn. Daarom spreekt de paus naar mijn opvatting niet alleen de politiek aan, maar elk individu persoonlijk!
De Russische schrijver Lev Tolstoj (1828-1910) leefde in een tijd dat deze wereldproblemen ook al speelden. In zijn tijd waren de doodstraf, oorlogen, de kloof tussen arm en rijk, stedelijke armoede en milieuvervuiling en raciale vooroordelen urgente problemen, en niet alleen in Rusland, maar overal waar de industrie opkwam. Zijn stelling was ook dat van instituties, die deze problemen veroorzaken, niet te verwachten is dat zij die ook oplossen.
Bergrede van Christus
In de boeken die hij daar over schreef legde hij de vinger bij Kerk en Staat als veroorzakers van deze problematiek. Kort samengevat: de bevolking wordt uitgebuit met zware belastingen om het leger en de bureaucratie van de Staat in stand te houden en de Kerk zegent de wapens voor de oorlog. De Kerk houdt bovendien de gelovigen in de angstgreep voor de hel.
Die boeken werden verboden en in 1901 werd Tolstoj geëxcommuniceerd. Hij wees als oplossing naar een persoonlijke verheffing van de bevolking uit de greep van Kerk en Staat met gelijkwaardigheid en vrijheid van denken als uitgangspunt en met geweldloze weerbaarheid als wapen. Hij werd daarmee de inspirator van Gandhi, Martin Luther King, Albert Schweitzer en vele anderen. Zelf was hij daartoe geïnspireerd door de Bergrede van Christus en hij vatte deze ook voor zijn lezers samen in vijf leefregels:
a. Niet boos worden en geen boosheid uitlokken (want dat leidt tot strijd en ellende).
b. Blijf bij je eerste (ge)liefde (bezin je dus voordat je een relatie begint).
c. Niet oordelen of veroordelen en nooit een eed zweren (daarmee vervalt het leger).
d. Nooit geweld met geweld beantwoorden (doorbreekt direct de geweldspiraal).
e. Geen nationalisme, dus geen wij-zij-denken (superioriteitsgevoel leidt tot conflicten).
Er is volgens Tolstoj maar één religie (God in ons en wij in God) en daaronder vallen vele diverse godsdiensten, die ieder hun bestaansrecht hebben. Maar iedere gelovige dient op zijn of haar unieke wijze de goddelijke opdracht (de gulden regel: ‘behandel een ander zoals je zelf behandeld wilt worden’) te vervullen. Als iedereen dat inziet vervallen wantrouwen en tegenstellingen en kan de broederschap in de wereld op den duur gestalte krijgen. Hij stelt dat de mens niet zonder religie kan, want God is geest die de levensbron is in elk mens. Helaas wordt het besef van die goddelijke vonk (de ware ziel of geweten) door ons ego en door invloeden van buitenaf verduisterd. Pas nadat we ons ontdaan hebben van ons ego en de godsdienstige dogma’s, vooroordelen en bijgeloof kan de mens tot wasdom komen om met zijn of haar specifieke talenten de medemens te dienen. Elk mens heeft daarom een missie in zijn tijdelijk bestaan en dat is ook tevens de zin van het leven.
Spanningsveld
Voor de christenheid moet de wortel van de genoemde problemen volgens Tolstoj gezocht worden in het concilie van Nicea (325), toen de kerkelijke dogma’s voor het eerst werden vastgesteld en de boven geformuleerde praktische leefregels van Christus werden verdonkeremaand. Wie de dogma’s niet onderschreef werd buitengesloten van het heil, werd dus ketter en daarmee was het sein gegeven om andersdenkenden (zelfs christenen onderling) te vervolgen. Het geweld werd daarmee gesanctioneerd en het superioriteitsdenken geïnstitutionaliseerd. De wereldgeschiedenis wordt gekenmerkt door religieus gemotiveerde oorlogen. Het spanningsveld tussen naastenliefde en geweld is in alle religies waar te nemen. Volgens Tolstoj delft het principe van ‘de gulden regel’ dan vaak het onderspit tegen het machtsstreven van Kerk en Staat met hun wij-zij-denken.
Terecht merkt Hans Beerends op, in zijn artikel dat onlangs werd gepubliceerd op Nieuw Wij, dat de paus afstand doet van de zogeheten ‘rechtvaardige oorlog.’ Dat is een stap in de goede richting en een signaal naar de internationale politiek. Of deze dan vervolgens afziet van de voorgenomen miljardeninvesteringen in nieuwe kernwapens is de vraag. Daar is onze persoonlijke verantwoordelijkheid in het geding en een krachtig protest op zijn plaats, willen we wereldvrede en gerechtigheid bereiken die de kern van Fratelli Tutti uitmaakt. Laten we de realisatie van deze encycliek uitsluitend aan de politiek over, dan zal ze een utopie blijken te zijn.
De sleutel wordt gegeven door een bekende uitspraak van Tolstoj, die luidt: “Iedereen denkt aan het verbeteren van de wereld, maar niemand denkt aan het verbeteren van zichzelf.”
Inspirerend perspectief
Die visie van Tolstoj kan ook kerken een nieuw en inspirerend perspectief bieden om de futiele leerverschillen bij te leggen en samen de wereldvrede te bevorderen. Het kinderachtige denken dat mensen menen alleen in de hemel te kunnen komen als ze tot de juiste kerk of godsdienst behoren, moet volwassener worden. We kunnen beter de handen ineen slaan voor een betere wereld in plaats van ons druk te maken over wie en welke kerk de waarheid in pacht heeft over allerlei triviale zaken.
Dank Sieuwert. Dank voor je kritische bijdrage. Na eerdere juichverhalen over de uitspraken van de paus, zet jij de tekst van de paus met beide benen op de grond. De oproep van de paus wordt dooo diverse mensen als een keerpunt bestempeld. Dat is het natuurlijk niet. Het zijn mooie woorden, maar de praktijk van de kerk zelf blijft op grote afstand. De paus doet geen afstand van zijn luxe positie, de roomse kerk blijft zich wentelen in rijkdom en wereldvreemdheid, rechten van vrouwen en minderheden blijven op afstand, de medisch-ethische standpunten over abortus en euthanasie blijven ongewijzigd hard, dit alles met gevolgen die, in de woorden van wijlen psychiater Van Dantzig, ‘met geen pen te beschrijven zijn’. Tolstoj is een wegwijzer naar een wereldorde die haaks staat op wat de roomse kerk, en niet alleen de roomse kerk, stilzwijgend blijft verdedigen en voorleven. Tolstoj schaamde zich voor zijn eigen bevoorrechte positie, bij deze paus is daarvan geen spoor te bekennen. Zijn populariteit is vooral een rookgordijn: op hoofdpunten verandert de kerk niets. Bestaansrecht heeft die kerk al lang niet meer, nooit gehad overigens. Jezus is al lang opnieuw verraden. Het is in deze kerk dat rijken onderdak en bescherming vinden, de kerk gaat hierin zelfs vooraan. Dit nog los van de onafzienbare rij schandalen zoals het steunen van foute regimes, het onderdak bieden aan en helpen vluchten van oorlogsmisdadigers, het lang afdekken van massaal seksueel misbruik en het zegenen van (massavernietigings)wapens. Tolstoj wees op de andere weg die Jezus wees én voorleefde. God dienen en de Mammon gaat niet samen. Het Koninkrijk Gods is in ieder van ons. Die adeldom verplicht en maakt een andere wereld mogelijk. In soberheid en dienstbaarheid. De paus houdt ook dit op grote en voor hem en zijn kerk veilige afstand. Inderdaad Sieuwert, zo blijft elke tekst een vrome wens, die in dit geval ook nog eens ongeloofwaardig is. Een andere wereld begint bij ieder persoonlijk. Los van paus en leer en dogma. Die andere wereld begint bij ‘de economie van het genoeg’ (Nobelprijswinnaar Jan Tinbergen, al bijgezet in het museum…) en bij het eenduidig persoonlijk handelen. Het moet en kan anders. Dank Sieuwert. Ook omdat jij Tolstojs gedachtegoed voor iedereen bereikbaar maakt. Er is hoop. Van ons hangt af hoe krachtig die is en of die werkelijkheid wordt.