Dit beeld trok mijn aandacht en het heeft me nooit meer losgelaten. Het ging dan ook om een van de mooiste afbeeldingen van deze godheid in deze pose. Het origineel staat in Amsterdam en is in bezit van het Rijksmuseum. In de nieuwe opstelling staat het midden in de zaal met Aziatische kunst. Zo is het van alle kanten goed te bekijken. Ik heb het beeld in de loop der jaren al in heel wat verschillende opstellingen in het museum zien staan. Het gaat om een processiebeeld, een beeld dat bij gelegenheid op een wagen wordt geplaatst en door de straten wordt gedragen zodat iedereen de godheid kan zien. Er zijn namelijk in ieder dorp in Zuid-India mensen uit de laagste kaste die de belangrijke grote tempels niet binnen mogen. Op deze manier kan iedereen de godheid zien. Iedereen kan ‘drinken met de ogen’, want zo wordt het aanschouwen van een godsbeeld binnen het hindoeïsme omschreven.
Toch wil ik hier aandacht schenken aan een ander beeld, een andere afbeelding van de god Shiva, Bhikshatanamurti. Shiva als de naakte bedelaar. Het beeld is verwant aan de dansende Shiva. Bhishatanamurti is eigenlijk een eerdere episode van de mythe die als hoogtepunt de extatische dans van Shiva heeft. De mythe wil dat er in de Himalaya een pijnbomenwoud is waar zeven asceten met hun vrouwen wonen. Deze asceten krijgen zoveel mystieke vermogens dat ze de goden beginnen te bedreigen. Shiva en Vishnu besluiten de asceten aan te pakken. Vishnu verandert zich in een paradijselijk mooie vrouw, Mohini. Shiva verandert zich in een mooie naakte asceet. Als de beide goden elkaar zien raken ze ook nog eens verliefd op elkaar en krijgen ze samen de zoon Aiyanar. Tot op de dag van vandaag bewaakt Aiyanar de grenzen van de dorpen in Zuid-India.
Samen gaan de goden naar het woud waar de asceten verblijven. Vishnu trekt de aandacht van de asceten, Shiva die van hun vrouwen. De mannen rennen achter Vishnu aan, de vrouwen achter Shiva. Midden in het woud komen beide goden elkaar tegen en verdwijnen dan. De asceten zien hun vrouwen nu brandend van passie, de vrouwen zien hoe hun mannen hun ascese en zelfbeheersing totaal kwijt zijn. De asceten besluiten de goden te straffen, met name Shiva. Ze roepen hem op met een groot magisch offervuur. Shiva verschijnt, samen met Vishnu. Uit het vuur komen allerlei wapens en demonische figuren tevoorschijn die Shiva bedreigen. Shiva weet ze allemaal uit te schakelen: een trommel, een demonisch hert, een leeuw en een olifant die hij allebei vilt, een vuur dat hij in zijn handen neemt, enzovoort. Uiteindelijk verschijnt er een demonische dwerg uit het vuur. Shiva springt op de rug van de dwerg en voert daar zijn kosmische extatische overwinningsdans uit. Dat is de dans van het beeld in Amsterdam. Later is de dans herhaald in Chidambaram in Zuid-India. In die tempel, die voor de aanhangers het centrum van de wereld is, duurt de kosmische dans eeuwig voort.
Het beeld waar het nu echter om gaat is Bhikshatanamurti, Shiva als naakte asceet. In deze vorm verscheen hij te midden van de vrouwen van de asceten. Het is ook de vorm waarin hij naar Varanasi trekt om zich daar te reinigen van een grote misdaad. Hij heeft de oorspronkelijk vijfhoofdige god Brahma zijn vijfde hoofd afgeslagen. Dat moest, Brahma had incest gepleegd met zijn eigen dochter Anasuya. Maar toch, het was net zo goed moord. Moord zelfs op een brahmaan uit de hoogste kaste. Als straf moest Shiva met de rottende schedel van Brahma naar de stad Varanasi lopen om zich daar van zijn zonde te reinigen. Er zijn nu nog steeds asceten die Shiva hierin navolgen en met een rottende schedel naar Varanasi lopen.
Het beeld Bhikshatanamurti is gemaakt in Swamimalai in Zuid-India, in een metaallegering van vijf metalen (pancaloha), koper, zink, tin, zilver en goud. De familie die deze beelden maakt, verblijft al zo’n duizend jaar in Swamimalai. De traditie stelt dat ze afstammen van bronsgieters die naar Zuid-India zijn gehaald door de grote Cola-vorst Rajaraja om beelden te maken voor de grote tempel van Shiva in Thanjavur, de Brihadishvaram.
Shiva draagt zijn gevlochten ascetenhaar in uitstaande lokken. De maansikkel, een symbool van de dood, is in zijn hoofdtooi zichtbaar. Verder zijn in zijn haar een schedel en een Dhatura (doornappel) bloem te zien, vermaard om zijn bedwelmende werking. Shiva is altijd in extase. Zijn oren zijn versierd met een oorring in de vorm van een krokodil (makara) zoals mannen uit de hoogste kasten die dragen en een ronde oorring zoals dorpsvrouwen uit de laagste kasten die hebben. De godheid verenigt alle tegenstellingen in zich. Hij overstijgt alles wat in deze wereld in tegenstellingen lijkt te bestaan. Slangen kronkelen in zijn haar en om zijn middel. Hun gif deert hem niet. Allicht niet: een god is onsterfelijk. Hij draagt ascetensandalen met een knop tussen zijn tenen. Achter hem springt een hertje op naar een van zijn handen. Hij heeft vier armen. Twee handen dragen een trommel in de vorm van een zandloper (damaru) en de schedel waaruit hij eet en drinkt. De twee andere handen maken een zegenend gebaar waarmee de godheid ook geschenken uitdeelt.
Het originele beeld Bhikshatanamurti staat in de Tanjore Art Gallery in Tanjavur in Zuid-India. Het beeld op de foto is pas enkele maanden oud. Toch belichaamt het de godheid. Het zou beslist niet misstaan in een Zuid-Indiase tempel, als het eenmaal tot ‘leven’ is gebracht door de juiste rituelen. Een beeld in een hindoetempel ‘leeft’. Het is geen symbool, het belichaamt in de ogen van de hindoes de godheid helemaal ‘echt’. Vandaar ook dat een beeld ‘eet’ en ’s avonds gaat slapen. Toch leeft geen enkel beeld eeuwig. Als een beeld beschadigd raakt, dan verdwijnt de godheid eruit. Maar zelfs als een beeld niet beschadigt, sterft het alsnog na zo’n acht tot negen eeuwen. Het beeld gaat dus wel heel lang mee.
Het is paradoxaal dat het toerisme enerzijds lokale culturen aantast en verandert, maar anderzijds bepaalde kunstvormen ook kan behouden. De kunstenaarskolonie van Swamimalai kan niet meer bestaan van de opdrachten van lokale tempels. Toeristen kopen nu veel van de beelden en redden daarmee deze eeuwenoude kunstvorm.
Bekijk hier het Nieuwwij-interview met Paul van der Velde over oosterse en westerse waarden.
