Nederland, waar ga je heen?

Op donderdag 16 mei 2024 is Nederland een onbekende, gevaarlijke weg ingeslagen. PVV, VVD, NSC en BBB presenteerden na zes maanden onderhandelen een akkoord op hoofdlijnen, dat moet gaan dienen als een basis voor een nieuw kabinet. Het akkoord heeft een extreemrechts en populistisch aroma.

Natuurlijk moest Geert Wilders, wiens partij de grootste werd in de verkiezingen van 22 november 2022, het voortouw nemen. Maar ik denk dat velen met mij hoopten dat hij niet in staat zou zijn een regering te vormen. Welke partij zou geassocieerd willen worden met de extreemrechtse populistische PVV? Ongelukkigerwijs had het voorafgaand aan de verkiezingen de leidster van de VVD wijs geleken om het cordon sanitaire rond Wilders en zijn partij op te heffen. Laten we maar eens zien waar de heer Wilders mee komt, zei ze. Waarschijnlijk in de hoop daarmee stemmen te winnen uit de extreemrechtse hoek. Maar het omgekeerde gebeurde. Wilders kreeg de wind in de zeilen. Zijn partij werd daardoor meer acceptabel.

Maar zijn partij is niet een partij in de gangbare zin van het woord. Ze is niet democratisch, want Wilders is het enige lid. Hij heeft geen kader opgeleid, niet gezorgd voor tegenspraak. Zijn woord is wet. Het programma van zijn partij is extreem. Er staan de meest wereldvreemde en onuitvoerbare plannen is. Bijvoorbeeld om de Koran te verbieden, evenals moskeeën, islamitische scholen, hoofddoeken. Om zijn gespreksgenoten tevreden te houden liet hij zo nu en dan iets van zijn PVV verkiezingsprogramma vallen. Of stopte iets, zoals hij zei, in de koelkast. Een niet erg geruststellende metafoor. In een koelkast zet je dingen die je goed wilt houden, en zo nodig er uit wil kunnen halen om te gebruiken.

Hij wilde dat de excuses voor het slavernijverleden gemaakt door onze premier op 19 december 2022 en door onze koning op herdenkingsdag 1 juli 2023, ingetrokken zouden worden. Ik denk aan die bijeenkomst rond het Slavernijmonument in het Amsterdamse Oosterpark, waar de koning met zijn excuses het publiek, waaronder vele nazaten van slaafgemaakten, diep ontroerde. Hij vroeg hen vergeving en zei een onderzoek te laten doen naar wat zijn voorouders verdiend hebben door de slavernij. Het idee alleen al dat dit teruggedraaid zou kunnen worden, getuigt niet van realiteitszin. Kennelijk is dit niet een eigenschap waar populisten in uitblinken.
Nexit liet hij ook vallen, niet verbazingwekkend gezien het weinig aanlokkelijke voorbeeld van de Brexit. Maar in plaats daarvan proberen hij en zijn vriend Viktor Orbán uit Hongarije de EU van binnen uit te hollen.

De koelkast kwam aardig vol te liggen. Daar zijn al veel grappen over gemaakt. Maar wat er in het hoofdlijnenakkoord bleef staan, is erg genoeg. Waar het op neerkomt is: eigen volk eerst. Een harteloos en hardvochtig vreemdelingen beleid. Hoe is het te verklaren dat de vier partijen de net aanvaarde Spreidingswet weer willen afschaffen? Een poging om een eerlijke en evenwichtige spreiding van asielzoekers over de gemeenten en kleinschalige opvang mogelijk te maken. Wat een kans om eindelijk aan een oplossing te werken. Pluim voor staatssecretaris Van der Burg dat hij dat gedaan kreeg. Wat een kapitaalvernietiging om dit doordachte plan bij het vuil te zetten. Of is een te humaan plan niet in het belang van deze coalitie?

In de landbouwplannen is de natuur het kind van de rekening. Terwijl een gezonde biodiverse natuur onze bondgenoot kan zijn in deze tijd van klimaatverandering. Een gezonde bodem, schone lucht en schoon water heeft ons land broodnodig. Maar dan moet er wel paal en perk worden gesteld aan het gebruik van kunstmest en pesticiden, en moet de veestapel worden ingekrompen. Voor de boeren die natuurinclusieve landbouw bedrijven is de natuur een bondgenoot. Maar wat betekent het dat in het hoofdlijnenakkoord gerept wordt over ‘landbouwinclusieve natuur’?

Het is zorgwekkend om de afgelopen maanden te merken hoe de PVV steeds meer gezien wordt als een normale partij met een normale partijleider. Ofschoon deze zich niet normaal gedraagt. Hij blijft schelden en mensen vernederen. Er is niet een gelijk speelveld. Wilders is niet in toom te houden, ook niet door zijn coalitie partners. Dat twee van de vier coalitie partijen Wilders niet zien zitten als premier, wijst op een zeker ongemak.

Toen op de avond van 22 november bleek dat de PVV de meeste stemmen had gekregen, voelde het alsof er een schok van ongeloof door het land ging. Alsof de grondslagen waar ons land op gebouwd is, beefden. Nederland keek toch altijd met medelijden naar landen waar de rechtstaat bedreigd werd. Nu waren wij zo’n land om medelijden mee te hebben.

Hebben we onze democratie te zeer als vanzelfsprekend beschouwd? Er zijn mensen die zeggen dat onze democratie en onze rechtsstaat bestand zijn tegen intriges en aanvallen van extreemrechtse populisten. Maar journalisten uit Hongarije hebben ons in Nederland gewaarschuwd: wees daar niet zo zeker van. Zij weten waar ze het over hebben. Het eerste dat populistische leiders doen is proberen de persvrijheid in te dammen. De plannen van deze coalitie wijzen in die richting.

Hoe kun je, als je vrijheid en democratie liefhebt, actie ondernemen? Moed verzamelen, je uitspreken, waakzaam blijven, in verzet komen! Ons bevrijden uit de greep van extreemrechts. Het blijven benoemen als we zien dat onze rechtsstaat in gevaar is. Niet accepteren als mensenrechten worden geschonden. In gesprek blijven!

Een goed voorbeeld vind ik de massale demonstraties een paar maanden geleden in Duitsland, tegen de AfD en extreem rechts. Op een spandoek las ik: het is 5 voor 33. Een verwijzing naar het jaar 1933, toen Hitler aan de macht kwam, via een democratische verkiezing. En wat zijn de Georgiërs moedig om zo massaal en vasthoudend te demonsteren voor de democratie en tegen de door de overheid geplande russificatie. Natuurlijk houdt ook Oekraïne ons een spiegel voor met hun verzet tegen de Russische agressie.*)

Na de val van de Sovjet Unie ben ik betrokken geweest bij het programma Foundations for Freedom van Initiatives of Change, voorheen Morele Herbewapening. Daarin gaven mensen uit West-Europa cursussen in Oost-Europa over de morele grondslagen van vrijheid en democratie. Het werd een succesvol programma. Foundation for Freedom is een sterk netwerk geworden. Kunnen we het nu omdraaien? Laten we Oost-Europese landen, als ervaringsdeskundigen, vragen ons in het westen te leren wat de waarde van vrijheid is? Dat vrijheid een prijs heeft en het waard is om voor te strijden.

In het internationale conferentiecentrum van Initiatives of Change in Caux, Zwitserland, heeft een van de conferenties deze zomer als hoofdthema democratie. Het is de start van een driejarig project om democratie nieuw leven in te blazen, om te komen tot inclusieve en vreedzame samenlevingen. Daarvoor is nodig, aldus de uitnodiging, dat “we als individuen en als land doordrongen zijn van de waarden van een democratie, zoals integriteit, verantwoordelijkheid, transparantie en inclusiviteit. We hebben hier allemaal een rol in te spelen.”