Pelgrimeren naar Israël en Palestina ‘nu alles duister wordt’

De conferentie kwam na afloop met een brief aan de kerken wereldwijd over het voortschrijdende proces van bezinning, onderzoek en actie ten aanzien van pelgrimage en toerisme in Israël en Palestina.

Jaarlijks gaat het om ca. 2 à 3 miljoen christenen. Een groeiend aantal (ca. 300.000) ‘christenzionisten’ negeert de Palestijnse christenen volledig en ziet de staat Israël als een werk van Gods verlossing zelf. De pelgrimsindustrie wordt ondertussen grotendeels door Israël geëxploiteerd en gecontroleerd. De onderdrukking van de Palestijnen door de staat Israël blijft in de meeste reizen onzichtbaar. Ongeveer 4 uur gemiddeld bezoeken christelijke pelgrims Palestijns gebied, ze staan dan in de rij naar de Geboortekerk in Bethlehem…

De brief pleit ervoor, dat bij pelgrimages de ontmoeting met Palestijnen en Palestijnse christenen veel meer centraal zou moeten staan. Pelgrimages zouden een middel moeten zijn van ’transformatie’ voor de deelnemers om kritisch naar de werkelijkheid te leren kijken. Ze zouden een uiting van hun solidariteit met de onderdrukten moeten worden. Kairos-Sabeel Nederland gaat de brief daarom breed in de Nederlandse kerken verspreiden en werkt intussen aan de vertaling van een ‘Code of Conduct’ voor pelgrims, gidsen en reisorganisaties. 1]

In deze tijd klinkt in Israël en Palestina de oproep van christenen – katholieken en protestanten – om een ander type pelgrim te worden steeds luider. ‘Ga ook maar eens met ze bidden bij de checkpoints’, zei de voormalig Latijns Patriarch Michel Sabbah vijftien jaar geleden tegen mij toen ik een reis ging leiden. In het Kairos document van 2009 lezen we:

Op 12 juni 2017 werd de urgentie van deze oproep aangescherpt door een brandbrief aan de christelijke kerken wereldwijd, ondertekend door de Nationale Raad van Christelijke Organisaties in Palestina (NCCOP):

Pelgrimeren is in Christendom en Jodendom geen religieuze plicht, zoals in de Islam. Mogelijk heeft die onder moslims in het begin gegolden voor een tocht naar Jeruzalem, waar de profeet zijn Hemelreis maakte, maar nadat hij de rituele gebedsrichting wijzigde, werd dat Mekka – de plaats waar jaarlijks, tijdens de Hadj, ca. twee miljoen pelgrims heen gaan.

De joodse rituele opgang – Aliyah – naar de Tempel vóór het jaar 70 zou eventueel een ‘pelgrimage’ genoemd kunnen worden, al komt dat woord in de Thora nergens voor. De exegeet Andrew Lincoln wijst er op, dat de meerdere ‘Aliya’s’ van Jezus naar Jeruzalem ter gelegenheid van de grote feesten, telkens op confrontaties uitliepen. Hij noemt onder andere de ‘tempelreiniging’ (Joh 2:13 -3:21) en Jezus kritische rol tijdens het Loofhuttenfeest, wat leidde tot heftige discussies in de Tempel (Joh 7:1 – 10:39). Zijn laatste ‘Aliya’  werd zijn dood.

De eerste christenen keerden na de verwoesting van de Tempel in 70 Jeruzalem aanvankelijk de rug toe en vluchtten naar Pela. Ze herinnerden zich, dat Jezus hen had opgedragen om zijn boodschap uit te dragen tot aan het einde der aarde (Matt. 28). Zo werden christenen in de eerste plaats universele ‘pelgrims met een missie’, dus niet terugkerend naar een of andere exclusieve, heilige locatie – al werd het ook bij hen al vroeg gebruikelijk om bv. bij graven van martelaren te bidden.

Pas toen de keizer van Constantinopel in de vierde eeuw overal in het Land basilieken liet bouwen om aan de nieuwe godsdienst eigen status en macht te ontlenen, veranderde dit. Bisschoppen ten tijde van Constantijn verschilden echter al van mening over de vraag, of je als christen de stad Jeruzalem wel ‘heilig’ kunt noemen. Eusebius vond van niet, Cyrillis van wel. De controverses over pelgrimages binnen het christendom zijn gebleven. Denk aan de kruistochten als aan een soort massale, gewapende bedevaarten om het land op de moslims te heroveren, maar ook aan Franciscus van Assisi die juist de weg van dialoog en verzoening met de islam zocht.

We herinneren ons ook de kritiek op pelgrimages van Luther en Calvijn, en die van de katholieke humanist Erasmus, toen ze wezen op de corruptie en idolatrie die ermee vergezeld gingen. Protestanten zijn vanaf de 17e eeuw onder invloed van het boek van Bunyan, ‘Een Christenreis’ – en wellicht ook van Augustinus – de levensreis zelf als ‘pelgrimage’ gaan benoemen. Concrete reizen naar het ‘Land van de Bijbel’ heten bij protestanten echter tot op heden vaak ‘studiereizen’, hoewel ze natuurlijk evident gerelateerd zijn aan een religieuze betrokkenheid op het Land. Maar zou zo’n neutrale term de kritische reflectie op het fenomeen voldoende stimuleren?

Charles Taylor wijst erop, dat voor katholieken pelgrimages in de 19^e eeuw ingrijpend veranderden. Dorpse processies maakten plaats voor grootschalige ‘mobilisaties’ van de eigen achterban. Gedeeltelijk om na de Franse Revolutie te laten zien: ‘we zijn er nog’ – maar ook, zoals in Lourdes, vanuit aandacht voor de spirituele noden van langdurig zieken.

Komen we aan in onze eigen tijd, dan zien we in Europa een hausse aan post-modern ‘pelgrimeren’ op wandelschoenen en hybride fietsen naar Santiago de Compostela. Ik deed er zelf aan mee. Maar het vele gezoek naar de comfortzone in jezelf dat je onderweg tegenkomt, zag de theologe Dorothee Sölle al in de jaren ’90 vooral als eigen zalf op eigen wonden, waarbij ze een typische christelijke mystiek miste, namelijk één die aanzet tot het willen zien van de nood van de ander.

Op de conferentie in Madaba werd o.a. kritisch gesproken over de enorm groeiende aantallen christelijke pelgrims uit het zuiden van de wereld, die, soms gesubsidieerd door hun overheden (bijvoorbeeld in Nigeria), veel te argeloos naar Israël en Palestina pelgrimeren. Ze menen zo zelfs een religieuze plicht te vervullen.

Niet zelden is het de rivaliteit met de islam of met hindoes in hun eigen land die ze op die gedachte brengt. Eenmaal in Israël blijken ze tot verdriet van Palestijnse christenen extra vatbaar voor het ideologisch-theologische gedachtegoed van anti-islamitische, zionistische gidsen en ook van ‘zionistisch-protestanten’, zoals de Israëlische antropoloog Feldman deze apocalyptische stroming  noemt.

De ATG is ook kritisch over de zich zelf zoekende pelgrim en over sommige theologen en religiewetenschappers die weliswaar een universeel beeld van de pelgrimage bezigen, maar pelgrimeren vooral blijven zien als ‘een handeling van praktische vroomheid’ met een beperkte, geografische locatie voor ogen. Christelijke pelgrims moeten in het Land de stemmen van de ‘living stones’ kunnen vernemen, ze zouden er zelfs de vertolkers van moeten willen worden. Dat vraagt om verweer tegen de groeiende invloed van militante, zionistisch-protestantse sekten die menen dat de terugkomst van Jezus pas mogelijk is als de laatste jood zich, desnoods met hun hulp, in Israël gevestigd heeft.

Pelgrims worden opgeroepen zich te verlossen van dergelijke zionistische Bijbelse interpretaties en zich te verbinden met de plaatselijke christelijke geloofsgemeenschappen, om als ‘getransformeerde’ pelgrims huiswaarts te gaan en daar ’profetisch’ te kunnen reageren op de situatie in het verscheurde Land.

De ATG publicatie vertolkt daarvoor een eigen godsbeeld. Ze stelt zich God het liefst voor als ‘metgezel’ en ‘gids’, ook van een kritische pelgrim die vrede en gerechtigheid zoekt in het Land waar Jezus zijn ongemakkelijke boodschap verkondigde; een God die overal ‘luistert’ naar de onderdrukten. 2]

De Palestijnse mensenrechtenactivist Rifat Kassis benadrukte in zijn lezing, dat de meeste Palestijnen niet meer geïnteresseerd zijn in politieke oplossingen, maar dat ze – zoals hij het uitdrukte – doodgewone ‘rechten’ willen ‘ongeacht wie daarvoor zorgt’. Het leidde tot de vraag of er dan niet meer gezocht moet worden naar verbindingen met die kritische Israëlische mensenrechtenactivisten die daar ook voor staan.

Er werd op de conferentie gememoreerd aan de lijst van meer dan 50 recente aanslagen op kerken en moskeeën – bijgehouden door de Rabbi’s for Human Rights (!), en die lijst groeit al maar door. Eind september werd voor de derde keer (!) zware schade aangericht in de Stefanuskerk in het Beit Gemal convent van de paters salesianen, in het midden van Israël. De paters runnen er een landbouwschool voor kansloze jongeren. Stefanus, de eerste christelijke martelaar, zou er begraven zijn. Een typische, nieuwe pelgrimsplaats? Net als de ‘Tent of Nations’, het door settlers bedreigde vredesproject van de familie Nassar?

Tijdens de conferentie was ten slotte ook de angst te horen voor een grote oorlog tegen Iran, die aangegrepen zou kunnen worden om alle Palestijnen over de Jordaan te jagen, waar al drie miljoen Palestijnen wachten op terugkeer. Palestijnse christenen roepen medechristenen na 60 jaar bezetting nu toe: ‘Kom ons te hulp, want wij vergaan’.

Moet er vandaag de dag tijdens christelijk geïnspireerde reizen naar Het Land niet veel meer theologische en pastoraal-politieke aandacht zijn voor de ontstellende ontmoediging, woede en angst onder Palestijnen? Steeds meer christenen willen weg. Je proeft de verbijstering over de steeds openlijker geluiden die klinken om alle Palestijnen te verdrijven en zelfs om Israël te zuiveren van kerken en moskeeën.

Het hedendaagse Israël en Palestina is geen ‘Heilig Land’, geen bron van oppervlakkige religieuze inspiratie voor reizigers die niet bereid zijn zich een blinddoek te laten omdoen. Hoe zou dat ook kunnen nu het erop lijkt dat er een ‘Gottesfinsternis’ (Martin Buber) over het Land en haar bevolking – joden, christenen en moslims – is neergedaald? Aan hen allen wordt trouwens gevraagd, ieder vanuit de eigen traditie om in het Land, zoals dat op veel plaatsen tegenwoordig gezongen wordt, ‘een lichtend vuur’ te helpen ontsteken. Want het is er zo donker.