Rituelen in de coronatijd

In 1991 was ik in Malawi. Malawi was indertijd een heel geïsoleerd land, er was armoede, honger en repressie. Het land zuchtte onder dictator Banda. Tijdens mijn wandelingen door dorpen en velden durfde ik vaak niet het lunchzakje tevoorschijn te halen dat mijn vriendin zo zorgvuldig voor me had klaargemaakt. Er liepen altijd andere mensen op die zandpaden en ik geneerde me. Op een gegeven moment ging ik van het pad af en midden in het veld bij een grote steen zitten. Uit het zicht, dacht ik. Ik móest wat eten. Maar twee kinderen zagen me, gilden het uit, liepen in paniek richting het dorp en schreeuwden om hulp. Weg was ik, ook in paniek. Straks kreeg ik een heel dorp over me heen.

Die steen was natuurlijk een markering dat daar iemand begraven lag, wist ik later. En natuurlijk hadden die kinderen gedacht dat ik een geest was, opgestaan uit de dood. Nog weer later besefte ik dat ik niet alleen een geest voor ze was: ik had een heilig veld betreden, de manda, daar waar de voorouders liggen. Een plek waar er vele van zijn in Malawi, waar strikte, onuitgesproken regels omheen hangen. Dat land mag niet bewerkt worden, er mag geen hout gehakt worden, niet op dieren gejaagd, geen geneeskrachtige planten verzameld. De plek blijft onaangetast.

Die markering van de dood heeft betekenis voor ons. Het verbindt de levenden en de doden en is een universeel gebruik. De christelijke wereld kent Allerzielen of Allerheiligen en Halloween dat zijn oorsprong heeft in een oud Keltisch festival. Halloween werd na de oogsttijd, vlak voor de komst van de winter gevierd, een tijdstip waarop, dacht men, de levenden slechts via een dunne sluier gescheiden waren van de doden. Om de slechte geesten af te schrikken werden knollen uitgesneden met lelijke gezichtjes erop en met een kaars voor de deur gezet. Of de Mexicaanse Dag van de Doden waarbij de zielen van de kinderen en volwassenen terugkeren. Families trekken naar de graven van hun dierbaren, vieren feest op hun terugkeer en offeren lekkernijen en traktaties.

De doden zijn onder ons, de doden horen bij ons. En de dood wordt gevierd, herdacht en gevreesd met feesten en rituelen. Dat is één reden waarom de huidige coronatijd zo schokkend is: dat er zo snel zo veel doden vielen dat mortuaria, crematoria en begraafplaatsen de aantallen niet aankonden. Dat doden werden opgeslagen in koeltrucks en er in allerijl nieuwe graven gedolven moesten worden. Dat overleden moslims niet in hun land van geboorte begraven konden worden. Dat mensen die volop in het leven hadden gestaan, slechts tien nabestaanden aan het graf mochten hebben.

De Covid-pandemie is één van de rampen die we kunnen toevoegen aan de 21^e eeuw, die al bekendstaat als ‘eeuw van rampen’: natuurrampen als droogte, stormen, bosbranden, overstromingen. Genocides. Technologische rampen als olielekken, Fukushima, cyberterrorisme. In The Annual Disaster Statistical Review van 2010 noteren epidemiologen dat het eerste decennium van de 21^e eeuw al 233 procent meer natuurrampen had dan in de jaren 1980. Ook een nieuwe pandemie werd verwacht. Toch werden we overvallen door de snelheid van besmetting en dood die het coronavirus met zich meebracht. De besmettelijkheid ervan veranderde wat we essentieel vinden in tijden van ziekte en dreigende dood: lichamelijk contact, nabijheid, de troost van bekende rituelen.

Nieuwe rituelen ontstaan zelden vanuit het niets. Ze bouwen voort op handelingen en symbolen die we al kennen en die betekenisvol voor ons zijn. Dus toen corona met alle kracht kwam opzetten, stonden religieuze leiders wereldwijd aanpassingen toe aan de voorgeschreven handelingen en rituelen rondom sterven. De Islamitische stervensrituelen zijn diep verankerd en gemeenschapsgericht, maar volgens islamitisch geestelijk leiders is één principe sterker: het leven en de gezondheid van mensen gaan voor. Nu de rituele wassing van het lichaam mogelijk besmettingsgevaar oplevert, is dit gebruik aangepast. Zo kan ze op symbolische wijze worden gedaan of nagelaten. Sefardische rabbi’s stonden toe dat families tijdens Pesach het seiderfeest online vieren, in Roemenië werd begraven op de sabbat toegestaan, en de zevendaagse rouwperiode waarbij vrienden en familie langskomen voor rouwbeklag, de sjiva, gebeurt bij veel (moderne) joden nu via videobeldiensten als Zoom.

Ook in ziekenhuizen kwam onder geestelijk verzorgers, humanistisch raadslieden en zorgpersoneel een intensieve uitwisseling op gang over laatste-faserituelen die betekenisvol kunnen zijn voor heel verschillende mensen. Door corona kan een patiënt namelijk in enkele uren levensbedreigend ziek worden en de stervensfase ingaan, zodat er weinig tijd is het sterfproces passend vorm te geven. De Vereniging van Geestelijk Verzorgers heeft daarom samen met het RIVM nieuwe richtlijnen opgesteld en haar werkgroep-Corona heeft bestaande en alternatieve rituelen rondom het levenseinde geïnventariseerd.

Rituelen kosten tijd en geld en zijn in die zin eigenlijk niet logisch, toch vinden we ze onmisbaar. ‘Rituelen zijn handelingen die laten zien wat we móeten doen’, zegt filosoof Herman De Dijn. We voelen intrinsiek dat het gepast is om ze te doen. Een nationaal herdenkingsmoment voor deze coronatijd is het overwegen waard. In Nederland zijn inmiddels veel rituelen ontstaan met een meer seculier karakter, die voor veel mensen waardevol zijn: stille tochten, handgeklap langs de weg, een minuut stilte, het herdenkingsbos voor de slachtoffers van de MH17 ramp. Rituelen focussen ons, ze verzoenen ons met moeilijke bestaansfeiten als dood en scheiding, en ze verbinden ons tot een gemeenschap in een bestaan dat individualistischer is geworden. Het aantal officiële coronadoden is inmiddels de zesduizend gepasseerd. Dat is een abstract cijfer en roept moeilijk een gevoel op. De pandemie is nog niet voorbij, het dodencijfer zal met nieuwe uitbraken groeien, de spanning en negatieve effecten ervan zullen nog voortduren. Een ritueel moment erkent de moeite van deze tijd en kan het gevoel versterken dat we dit met elkaar doormaken.