Zelfbeschikkingsrecht van de moslimvrouw (deel 2)

De islam heeft veertien eeuwen geleden aan de vrouw het recht gegeven zelfstandig over haar eigendom te beschikken. Een moslimvrouw kan met andere personen overeenkomsten aangaan, kopen en verkopen, zonder toestemming van haar echtgenoot.[ 1] De man is verplicht van zijn inkomen en bezit de mensen die aan zijn zorgen zijn toevertrouwd te onderhouden. De vrouw kent die plicht niet. [2]

De Koran maakt ons er nadrukkelijk op attent dat er een aantal rechten en plichten uit de huwelijkse belofte van trouw voortkomen. De stereotiepe onderdrukte vrouw komen we in de Koran zelf niet tegen. Steeds weer noemt de Koran nadrukkelijk vrouwen als gelijk­waardig aan de man, én moslimvrouwen en mos­limmannen worden in één adem genoemd [3]:

Hieruit is afgeleid en structureel vastgelegd dat vrouwen recht hebben op hun eigen verdiensten, zelfstandig over hun bezittingen mogen beschikken (beheer van eigendom) en handel mogen drijven (zelfstandigheid bij rechtshandelingen). De verhoudingen tussen man en vrouw, en inkomen van de man en inkomen van de vrouw worden door maatschappelijke ontwikkelingen beïnvloed en soms zelfs (mede) bepaald.

De individuele identiteit van de vrouw gaat niet op in die van de man wanneer zij in het huwelijk treedt. Zij kan werken als zij dat wenst en zij kan zelfstandig contracten en handelsovereenkomsten slui­ten. Door wederzijds verantwoordelijkheid te aanvaarden krijgen zowel man als vrouw een uitbreiding van rechten en plichten. Daar waar een van beide partijen een taak op zich neemt in verband met het onderhoud, voeding en opvoeding van gezin en kinderen, daar breiden de rechten zich ook automatisch uit. Wanneer beiden voor het huwelijk hebben gekozen, kiezen beiden daarmee ook voor een complementaire taak.

Zowel onder islamitische migrantenvrouwen in Nederland als onder moslimvrouwen in ‘de moslimwereld’ is het religieus ethische dwangmatige denken op het gebied van de segregatie van de seksen het belangrijkste obstakel voor de arbeidsparticipatie van vrouwen. We zien dat – ook bij de behoudende moslimgezinnen in Nederland – de beslissing of de vrouw wel of niet buitenshuis mag werken afhankelijk is van de economische noodzaak daartoe.

Of vrouwen nu binnenshuis of buitenshuis werken, hun deelname en/of anonimiteit wordt voornamelijk door moslimmannen bepaald. Veel vrouwen tellen hun zegeningen tijdens een geleidelijke vooruitgang van hun positie. Hieronder volgt een schets van de dagelijkse realiteit zoals die uit onderzoek naar voren komt. Om uiteindelijk vooruitgang te boeken, moeten we als moslims onze eigen zwakte- en sterktepunten in kaart brengen.

Wanneer tijdens een onderzoek aan moslimmannen wordt gevraagd of hun vrouwen werken, is het antwoord meestal ‘nee’. Wanneer de vraag wordt her-steld als: “Zou u zich gedwongen voelen om een plaatsvervanger in dienst te nemen indien uw vrouw u niet zou helpen bij uw werk?”, is het antwoord meestal ‘ja’. Dit is een heel korte samenvatting van wat over de hele wereld – maar in het bijzonder in de moslimwereld – bij dit soort onderzoeken naar voren komt [8]. Enorme hoeveelheden huishoudelijk werk worden door vrouwen in volstrekte anonimiteit verricht en extra werk in het bedrijf van de echtgenoot of het ‘grootfamiliebedrijf’ blijft onvermeld.

In de discussie of vrouwen nu wel of niet mogen deelnemen aan het arbeidsproces is de islam niet in eerste instantie de structurele belemmering. Dat dit wel vaak als eerste wordt genoemd als factor komt omdat de vraag vanuit het kader van de religieuze teksten wordt gesteld; los van onderzoek naar de sociale werkelijkheid. Dus het terrein van tekstonderzoek en de werkelijke positie van moslimvrouwen in de samenleving blijft volkomen gescheiden.

Nog belangrijker is dat vrouwen individueel en in groepen zich wel van de sociale onrechtvaardigheid bewust zijn, maar de juiste gereedschappen – bijvoorbeeld een goede definitie van ‘gender’ en sociaal en economisch rechtvaardige man-vrouwverhoudingen –  missen. Over het algemeen spreken de vrouwen zelf over de patriarchale gender-discussie.

Ook bij moslimmigrantenvrouwen van de tweede generatie hebben we te maken met islamiseringsprocessen of seculariseringsprocessen die ervoor zorgen dat er steeds wisselend en verschillend op vragen wordt geantwoord, die voortkomen uit economische behoeften.

Een analyse van segregatie op basis van sekse op de werkvloer in de moslimwereld, zoals nu veel wordt gemaakt, laat duidelijk zien dat discriminatie van vrouwelijke arbeidskrachten op basis van achterhaalde interpretaties van op ‘de islam’ gebaseerde ethiek, nadelige invloed heeft op een aantal terreinen:

• de levensstandaard;
• de bijdrage aan de maatschappelijke emancipatie van de hele familie;
• het vermogen om de patriarchale gender-relaties binnen de familie tegen te gaan.

De bevrijding van de vrouw – mocht die plaatsvinden – is op dit moment van de geschiedenis niet te danken aan de islam. De onderwerpen vrouwenemancipatie, relatie en dialoog tussen moslims en niet-moslims, samenwerking op het gebied van mensenrechten, enzovoort, staan op dit moment alleen op de agenda van de moslimdenkers, niet op die van imams of andere onderknuppels. [9] Na de Koranopenbaring is er nog maar weinig van boven naar beneden doorgesijpeld of bekend geworden.

Op 26 september 2017 kwam er koninklijk groen licht: vrouwen in Saoedi-Arabië mogen autorijden. Een historisch besluit dat koning Salman van Saoedi-Arabië heeft genomen. Het was het laatste land ter wereld waar het nog verboden was voor vrouwen om een auto te besturen, omdat daar de Saoedi-Arabische interpretatie van een vorm van sharia-wetgeving geldt.

12 december 2015 berichtte het ANP dat vrouwen in Saudi-Arabië voor het eerst mochten stemmen. Bijna duizend vrouwen hadden zich voor de gemeenteraadsverkiezingen die in Saudi-Arabië plaatsvonden verkiesbaar gesteld en ruim 130.000 hadden zich als kiezer ingeschreven. Het was een primeur voor het aartsconservatieve koninkrijk waar vrouwen niet eerder deelnamen aan verkiezingen. In totaal registreerden zich anderhalf miljoen mensen als kiezer. Ze konden kiezen uit meer dan 6.900 kandidaten inclusief de 980 vrouwen. De vrouwen moesten hun stem wel in aparte stembureaus uitbrengen, maar beginnen dus geleidelijk te penetreren in de mannenmaatschappij. Vrouwengroepen hadden een stem in de verkiezingen geëist én verwacht. Al was het alleen maar omdat de Koran hen dat recht veertien eeuwen geleden heeft gegeven. De Koran zegt immers:

O profeet! Wanneer gelovige vrouwen tot u komen om hun eed van trouw aan u af te leggen (…) aanvaard dan hun eed van trouw en smeek om vergiffenis voor hen van Allah. Allah is waarlijk vergevensgezind en genadevol [10].

En dit is unaniem als onderbouwing voor het kiesrecht van vrouwen geïnterpreteerd. De islam beperkt vrouwen dus zelfs niet in bestuurs- en politieke functies.

Daar waar ‘islamisering van overheid en politiek’ heeft plaatsgevonden, zoals in Iran en Pakistan, is de spanning tussen werkgelegenheid voor vrouwen en de versterkte relatie tussen patriarchaal denken en gender-onderwerpen het hoogst. De politieke programma’s die erop zijn gebaseerd om mannen- en vrouwenrollen te baseren op traditionele interpretaties van de sjari‘a falen en ook deze landen zien zichzelf uiteindelijk gedwongen om pragmatisch te zijn.[11]

Dit ligt niet zozeer aan de vrouwenbewegingen in moslimlanden of aan de programma’s zelf. De werkelijke oorzaak schuilt in het idee dat vrouwen geen autonome wezens zijn die zelf hun eigen moraliteit kunnen bepalen. De traditionele gender-rolpatronen die zijn gebaseerd op segregatie en obsceniteit, dienen plaats te maken voor een gender-filosofie waarbij de meest geschikte de job krijgt. Beroepen in overwegend mannelijke kringen, zoals advocaten en notariskantoren, ministeries, technische bedrijven enzovoort, hoeven geen belemmering voor werk te zijn. Moslimvrouwen zijn uitstekend in staat om verbaal en door lichaamstaal duidelijk te maken waar hun grenzen liggen.

In het algemeen zou je dus kunnen stellen dat er vanuit de islam geen beperking aan de bewegingsvrijheid van vrouwen wordt opgelegd om te reizen voor studie, werk of andere doeleinden. Er moet naar worden gestreefd dat de condities waaronder dit plaats vindt veilig zijn, maar dat is niet een typisch islamitisch waarde. Voor ieder mens wordt dit als een belangrijke voorwaarde gesteld. Maar het gaat specifiek over de islamitische definitie van veiligheid en het gaat binnen die definitie over de veiligheid van de vrouw – volgens de behoudende interpretatie van de islam.

Zoals in veel overwegingen van traditionele moslims, over sociaal maatschappelijke contacten op de werkvloer, tijdens studie, en alle gelegenheden van socialisatie in het algemeen, staat hier de vraag centraal: zijn vrouwen autonoom, onafhankelijk en individueel in staat hun eigen moraliteit te bepalen? De traditionele islam geeft daar een negatief antwoord op.

Daarom gaat het om de nieuwe definitie van ‘veiligheid voor vrouwen’ die vanuit de islam kan worden gegeven indien we ‘ja’ zeggen op de vraag: zijn vrouwen moreel autonoom? Binnen de context van wat er hierover door moslimgeleerden wordt gezegd – die de moeite hebben genomen dit onderwerp bespreekbaar te maken – kunnen we deze vraag volmondig met ‘ja‘ beantwoorden. Vrouwen zijn net als mannen in staat voor zichzelf te bepalen waar hun grenzen liggen en hoe zij dat aan het andere geslacht duidelijk moeten maken.

Concluderend kunnen we stellen dat er noch in de tijd van de profeet, noch in deze tijd een duidelijke grond is te vinden om vrouwen te verbieden deel te nemen aan maatschappelijke en economische processen van wonen, weten, werken en handel drijven. [12]