Iedereen kent Mohamed. Mohamed kwam als gastarbeider in de jaren zeventig vanuit Marokko naar Nederland. Zijn vrouw en vier kinderen volgden hem tien jaar later, en samen bouwden ze een leven op volgens Islamitische regels en principes. Het was echter nooit de bedoeling dat ze permanent in Nederland zouden blijven. Het idee van hun uiteindelijke terugkeer is zichtbaar in het gegeven dat Mohamed en zijn vrouw de Nederlandse taal nooit goed leerden. Hun kinderen zijn hier opgegroeid en geworteld. Mohamed is inmiddels op leeftijd en heeft zorg en ondersteuning nodig, maar dat verloopt niet vanzelfsprekend goed. Met de formele thuiszorg heeft het Mohamed niet alleen moeilijk vanwege de taalbarrière, maar ook omdat hij keer op keer als ‘anders’ gezien wordt. Zijn dagelijkse ritme ziet er anders uit dan die van andere cliënten, de familie betrokkenheid lijkt soms te veel en aan zijn verwachtingen wordt niet voldoende voldaan, zo blijkt. Bovendien kan Mohamed zich niet goed in Nederlands uitdrukken, en de verzorgende spreekt geen Tarifit, zijn moedertaal.
Doorgaans wijten zorgprofessionals zijn problemen aan zijn ‘anders’ zijn, aan zijn ‘andere cultuur’. Maar wat houdt dat precies in – een andere cultuur? Laten we beginnen met het begrip cultuur. Cultuur is een complex en veelzijdig concept dat vele definities kent. Verschillende vakgebieden, zoals sociologie, psychologie en organisatiemanagement hanteren elk eigen omschrijving. Er bestaat ook een brede, populaire definitie van cultuur. Grofweg gezegd verwijst cultuur dan veelal naar de gewoontes, tradities, taal, en religie van een bepaalde groep mensen. Met ‘groep mensen’ wordt vaak gedoeld op etnische groepen of mensen uit een bepaald land.
Deze brede kijk op cultuur is echter niet bruikbaar in het welzijn- en zorgdomein, om twee redenen. Ten eerste, het begrip is te weinig specifiek en verwijst naar algemene verschillen. Ten tweede heeft het geleid tot het gebruik van cultuur, etniciteit, nationaliteit en migratieachtergrond als synoniemen, terwijl deze in wezen verschillend zijn en tot uiting kunnen komen in verschillende wensen en behoeftes. Bijvoorbeeld, de wens om vooral door familieleden verzorgd te worden is niet per se omdat iemand in Marokko of Turkije geboren is of een migratieachtergrond heeft, maar omdat deze persoon bepaalde waarde aan de familie hecht en normen voor familiaire hulp naleeft.
Het gebruik van het woord ‘anders’ veronderstelt een afwijking van de standaard, in dit geval de Nederlandse cultuur. Maar bestaat er wel een eenduidig begrip van de Nederlandse cultuur? Culturen, regionaal en landelijk zijn voortdurend in beweging, ze beïnvloeden elkaar en evolueren.
Ik sluit me aan bij Soukania El Jaouhari, die niet lang geleden over het gevaar van culturaliseren en othering schreef. In het welzijn-en zorg domein is het essentieel om voorbij oppervlakkige generalisaties te gaan en de unieke wensen en behoeftes van individuen te begrijpen. Een manier om dat te doen is te erkennen dat normen en waarden zowel individueel als collectief zijn en ons gedrag sturen. Deze normen en waarden kunnen door geloof worden beïnvloed. Normen, waarden en geloof vormen samen met taal, gewoontes en tradities iemands identiteit.
Mohamed’s verhaal weerspiegelt de complexiteit van zijn identiteit. Zijn worstelingen zijn niet enkel het gevolg van een ‘andere cultuur’, maar eerder van een systeem dat moeite heeft om zich aan te passen aan de veelzijdige realiteit van individuen. In een wereld waarin iedereen een Mohamed zou kunnen zijn, is het de hoogste tijd om in gesprek te gaan over een alternatief systeem. Want als we niet anders gaan denken en doen in het welzijn- en zorg domein, komen er geen echte veranderingen, ook niet voor Mohamed.
Waarom hoeft het individu zich niet aan te passen, hoeft het zelfs niet de taal te spreken van het land waar hij woont, maar moet het ‘systeem’ zich plooien als zijde rond al de unieke en veelzijdige eigenschappen, opvattingen, normen, waarden, gewoontes en tradities van elk individu?
Kent u zo’n systeem?