Anja Meulenbelt: “Alweer geen tijd om op de bank te gaan zitten”

Anja Meulenbelt was jarenlang senator in de Eerste Kamer voor de SP en vervolgens bestuurslid voor BIJ1. Maar als je haar naam hoort, dan denk je vooral aan het boek dat ook wel de Bijbel van het feminisme wordt genoemd. Van De Schaamte Voorbij werden meer dan een half miljoen exemplaren verkocht en het is nog steeds voor veel mensen een inspiratiebron. Meulenbelt: “Minstens een keer per week kom ik iemand tegen die vertelt dat hij of zij mijn boek heeft gelezen. Ik vraag nooit welke van de vijftig boeken ze bedoelen, want ik kan wel raden welke het is.”

Het is het boek dat Meulenbelt ‘per ongeluk’ beroemd maakte, zoals ze het zelf zegt. “Het is heel bijzonder, maar ook raar. Ik heb gewoon een boek geschreven wat veel mensen aansprak. Ik zat in de vrouwenbeweging, en zonder die beweging was ik niet op het idee gekomen dat ik iets te vertellen had en daar een boek over kon schrijven. Maar dat ik ineens het boegbeeld werd, dat was niet iets waar ik naar heb gesolliciteerd. Er waren vrouwen die de Bloemenhovekliniek hebben bezet, er waren vrouwen die een huis hadden gekraakt voor opvang van mishandelde vrouwen, er waren vrouwen die waren met tweedekansonderwijs voor vrouwen begonnen. Zij worden niet een boegbeeld genoemd.”

De Schaamte Voorbij is het persoonlijke verhaal van Anja Meulenbelt waarin ze vertelt over haar ontwikkeling van getrouwde tienermoeder naar een onafhankelijke feministe. “Toen ik op mijn zestiende zwanger werd en van school af moest, werd ik min of meer gedwongen om te trouwen. Er waren drie opties: je kon je kind afstaan, je kon abortus plegen, of je kon trouwen. De man met wie ik trouwde was gewelddadig. Ik heb er drie jaar over gedaan om van hem af te komen, want eenzijdig scheiden kon toen nog niet.

“Mijn moeder had me opgevoed met het idee dat ik me moest voegen naar mijn vader. Dan loopt alles veel makkelijker, zei ze tegen mij. Dat was haar manier, te doen wat hij wil en ondertussen stiekem zijn geld uit zijn broekzak halen. Het was het soort vrouwelijkheid dat ik geacht werd te volgen.” Juist die opvoeding leidde Meulenbelt naar het feminisme. “Zonder dat ik het woord feminisme kende, had ik wel het gevoel dat ik verdomde te worden zoals mijn moeder.”

Het was inmiddels de tijd van Man Vrouw Maatschappij en van Dolle Mina. Meulenbelt: “Ik zat al bij marxistische groepjes en democratiseringsbeweging van de Sociale Academie waar ik studeerde, dus ik voelde niet de behoefte om me bij nog een groep aan te sluiten. Man Vrouw Maatschappij vond ik bovendien van die keurige dames. Daar hoorde ik totaal niet bij. Ik was niet keurig, ik was een ontzettend slonzige moeder met kind op een anderhalf kamerwoninkje. Ik had wel van Dolle Mina gehoord, dat was meer mijn stijl. Maar daar zaten ook mannen in en die vonden de klassenstrijd belangrijker dan feminisme.”

Een essay van de Canadese feministe Shulamith Firestone over liefde bleek een keerpunt te zijn voor Meulenbelt. Firestone schrijft dat liefde de onderbuik van het feminisme is waar we het niet over hebben. “Ik las dat en barstte ter plekke in tranen uit,” vertelt ze.  “Als dat feminisme is, dan gaat het ook over mij. Firestone schreef over het belang van praatgroepen. Zoek een stel vrouwen bij elkaar en ga zonder te oordelen praten over dingen die je dwars zitten. Ik heb een stel vrouwen van de Sociale Academie bij elkaar gezocht en zo zijn we begonnen.”

De start van die praatgroepen bleken ook het begin te zijn van Anja Meulenbelts schrijfcarrière. Er bleken namelijk nog meer groepen te zijn. Samen organiseerden zij een congres waar bijna driehonderd vrouwen op af kwamen. “Het was een geweldige gebeurtenis,” zegt Meulenbelt. “Ik had nog nooit zoveel vrouwen bij elkaar gezien. De thema’s die wij bespraken bleken ook in andere praatgroepen terug te komen. Toen zijn we een vrouwenkrantje begonnen. Ik had een heel praktische gedachte: als deze verhalen zoveel voor ons betekenden, dan betekende het vast ook wat voor andere mensen.”

Meulenbelts stukken werden eruit gepikt door een redacteur van het tijdschrift De Nieuwe Linie die ze wilde publiceren. Vervolgens werd ze gevraagd om te schrijven voor Sekstant, het blad van de NVSH. Meulenbelt: “Ik vertelde iets anders dan de NVSH. Die zeiden dat vrouwen een beetje sloom zijn wat betreft seks en dat ze overgehaald moeten worden. Ik schreef dat seks soms helemaal niet meevalt, dat er veel mannen zijn die geen idee hebben. Dat wilden ze bij Sekstant helemaal niet horen, maar opeens bleek het blad ook door vrouwen gelezen te worden. Dit waren allemaal dingen waardoor ik merkte dat ik er vraag was naar mijn artikelen en mijn ideeën.”

Naast haar schrijverschap startte Anja Meulenbelt een carrière in het onderwijs. Ze zette een afdeling op voor vrouwen en welzijnswerk in een opleiding op voor agogische beroepen, het Ivabo.  “Daar waren zowel vrouwen uit de hogere klassen die iets leuks met mensen wilden doen, als vrouwen uit arbeidersklassen die via diplomastapeling bij ons terecht waren gekomen. Het was een mooie en leerzame tijd. Opnieuw heb ik mazzel gehad. Ik heb ontdekt dat ik kon schrijven omdat ik wat te zeggen had en dat ik kon lesgeven omdat ik wat te zeggen had.”

En vanwege diezelfde reden, namelijk het feit dat ze wat te zeggen had, werd Anja Meulenbelt uiteindelijk ook politicus. “Ik vind en vond dat er sprake is van heel veel onrechtvaardigheid in de samenleving, en dat we daar iets aan moeten doen. Voordat ik feministe werd, was ik al links en antiracistisch. Dat hoort allemaal bij elkaar, dat je altijd moet kijken naar kleur, naar klasse, naar sekse. Daarbij zie ik in de politiek vaak mensen die geen idee hebben van het gewone leven. Ze hebben bijvoorbeeld geen idee hebben hoe alleenstaande moeders ervoor staan in dit welvarende land. Ze hebben geen idee wat het werkelijk betekent als je een jonge Marokkaan bent en je moet aan werk zien te komen en je wordt meteen wantrouwend bekeken. Er is gewoon teveel onrecht. Daar kun je als actiegroep mee aan de gang gaan, maar het is ook belangrijk om politieke invloed te hebben.”

Zo kwam Anja Meulenbelt bij de SP terecht waar ze als snel senator in de Eerste Kamer werd. “Het was een politieke partij die het in mijn ogen het goed deed als het over het conflict Israël-Palestina ging.” Door haar jarenlange relatie met de Palestijnse Khaled Abu Zaid had ze ook een persoonlijke link met Gaza. Hij had als student in het verzet gezeten en daardoor zeven jaar gevangen gezeten.

Meulenbelt kwam jarenlang regelmatig in Gaza en schreef een zestal boeken over de Palestijnse zaak. Ze vervolgt: “Met Harry van Bommel heb ik een brochure geschreven voor het partijprogramma over Palestina. Dat werd goedgekeurd, maar inhoudelijk kwam er al snel de klad in. Ze kregen er gedonder mee vanuit de Israëllobby die het antisemitisch vonden. Ze wilden niks meer doen aan racisme en migratie uit angst om hun klassieke achterban, de witte arbeiders in de oude wijken, kwijt te raken aan Wilders.”

“Ik herinner me een partijbijeenkomst waar iemand zei: ‘Wij moeten meer naar de migranten toe, meer naar de moskeeën toe. Daarop schreeuwde Jan Marijnissen door de zaal: ‘Ik ga niet naar een moskee.’ Ik schreeuwde even hard terug: ‘Jan, het is niet besmettelijk.’ Dat was ongeveer de stemming. Wat als hij tegen die witte achterban had gezegd: ‘Luister, jullie zijn arbeiders, we staan achter jullie, maar die mensen die als gastarbeiders zijn gekomen zijn ook arbeiders. Die horen er ook bij.’ Dat heeft hij helaas niet gedaan.”

“Ik kwam veel bij die migrantengroepen en mensen zeiden daar: ‘Anja, wij vertrouwen jou wel, maar jij bent een etalage zonder winkel erachter.’ Het klopte, ik was inderdaad het uithangbord geworden voor iets progressiefs, terwijl ik niks meer achter me had om me te steunen. Wat ik de SP kwalijk neem, is dat ze toen hebben gekozen om een andere richting op te gaan. Jammer, want iedereen die een beetje radicaal was verdween en de mensen die zo nodig op Wilders wilden stemmen deden dat toch wel. De partij heeft zichzelf helemaal kapot gemaakt. Het was pittig om na tien jaar weg te gaan, maar ik kon het niet meer verkopen aan mezelf en niet aan mijn achterban.”

De druppel was de militaire operatie van Israël in Gaza van 2014 waarbij ruim 900 Palestijnse burgerslachtoffers vielen en 17.000 woningen werden verwoest. Aan Israëlische zijde vielen zeven burgerslachtoffers. Meulenbelt: “Harry van Bommel reageerde op de Israëlische aanval met de eis dat Hamas een wapenstilstand af moest kondigen, anders zou er met sancties gedreigd worden. Dat hij dat zei was echt te erg, ik was woest. Ik ben notabene nog met hem bij Arafat op de thee geweest. Ik heb mezelf een week gegeven om bij te komen van mijn woede en toen ben ik uit de partij gestapt. Ik heb nooit meer met Harry gesproken.”

Een paar jaar was Anja Meulenbelt partijloos, maar toen ze hoorde dat Sylvana Simons voor zichzelf was begonnen werd ze diezelfde dag lid. “Het was alsof de partij voor mij was bedacht, zo goed paste het. Een zwarte vrouw die een partij opricht voor alle mensen die niet gehoord worden in de politiek. Bij1 is namelijk niet alleen voor zwarte mensen, maar ook voor transmensen, en voor sekswerkers, voor iedereen die bij andere partijen niet aan bod komt. Dat vind ik belangrijk, want hoe er nu op transmensen wordt gereageerd, zo werd er dertig jaar geleden op homoseksualiteit gereageerd. Dan hoor je dat er wordt gezegd dat mannen in transitie zouden willen gaan, zodat ze de kleedkamers van vrouwen binnen kunnen komen. Zo’n onzin, alsof je, als je een vrouw kwaad wil doen, niet talloze andere mogelijkheden hebt dan deze omslachtige manier.”

“Mijn grief is dat rechts suggereert dat onze cultuur beschaafder zou zijn dan die van andere culturen omdat wij hebben gelijke rechten voor vrouwen hebben en goed zijn met homo’s. Dan denk ik: hebben we dat aan jullie te danken? Wie hebben voor die rechten gevochten? Dat hebben wij gedaan. Maar links heeft dat door de vingers laten glippen. Dat is iets wat ik heel moeilijk vind. Bij1 zou nooit ontstaan als een van de links partijen dit een beetje serieus had genomen.”

Anja Meulenbelt zat eerst in het landelijk en daarna in het Amsterdams bestuur van Bij1, maar zegde eerder dit jaar haar lidmaatschap op. “Aanvankelijk voelde ik me enorm thuis bij Bij1. De pijlers waar het op dreef waren de combinatie van radicale gelijkwaardigheid en economische rechtvaardigheid. Dat ligt voor mij in lijn van het feminisme. Niet het benauwde feminisme waarin het alleen over vrouwen moet gaan, maar juist reiken naar andere mensen waarmee we verwant zijn. Het is een opgerekte vorm van feminisme. Als het gaat over vluchtelingen, hebben we het niet alleen over vrouwenvluchtelingen, en als het over racisme gaat het niet alleen over vrouwen.”

“Mijn taak bij Bij1 was onder andere het organiseren van de kennisbijeenkomsten. Ik wilde niet meer op het podium, dat is voor de volgende generatie om te doen. Omdat er zoveel verloop was, ben ik wel drie keer opnieuw begonnen met cursusrondes. Mijn pogingen om via bijscholing een soort gezamenlijk kader te krijgen is niet gelukt. Wij stonden wagenwijd open voor iedereen die wilde komen, dus ook mensen zonder ervaring. Daar waren zwarte mensen bij die veel beter bij de PvdA pasten maar daar nooit werkelijk aan het woord kwamen. Er waren ook echte radikalinski’s die binnen de partij wilden vechten om een plek, terwijl we intern juist naar gemeenschappelijkheid zochten. Het zwabberde alle kanten op. Van de eerste initiatiefgroep is dus ook niemand meer over.”

Of het moeilijk was om afscheid te nemen van Bij1, daar is Meulenbelt dubbel in. “Ik had een afspraak bij de geriatrische afdeling van het OLVG. Die hadden een prachtige diagnose: je hoofd is 50 en je lichaam is 80. Ik heb met die geriater een lijstje gemaakt van wat anders moet in het leven, en dat ging vooral om het verminderen van stress. Het was alsof iemand daarboven het had geregeld voor mij, want Bij1 was de grootste stressfactor van de afgelopen jaar. Ik heb maar zoveel energie. Veel mensen zeggen dat het zo knap is dat ik nog actief ben, maar ze hebben geen idee hoe vaak ik voor Pampus op de bank lig.”

Toch blijft Meulenbelt ruimte maken in haar agenda om haar verhaal te vertellen. “Zeker een keer per maand krijg ik een verzoekje van middelbare scholieren die mij willen interviewen. Daar zeg ik meestal ja op omdat dat de nieuwe generatie is. Ik heb er ook ontzettend veel plezier in met jonge mensen samen te werken of een lezing houden, dat ze een ommetje met me kibbelen en dat we het toch met elkaar eens worden. Maar ook in andere situaties vind ik het prettig dat ik mijn verhaal mag vertellen en waardering voor mijn werk krijg. Een icoon wil ik niet zijn, dat plaatst me op een voetstuk en daar heb ik me nooit op mijn plaats gevoeld, maar dat ik wat te vertellen heb dat geloof ik best. Het is een feit dat er veel geschiedenis door mij heen is gegaan.”

Over die interne drang om door te gaan, of wat Meulenbelt zelf ‘het heilige moeten’ noemt, zei Huub Oosterhuis ooit tegen haar: “Jij bent ook zo’n geroepene, he?” En later tijdens een interview in De Rode Hoed vroeg hij: “Wat heb jij met geloof?” “Niks,” zei Meulenbelt. “Laten we het daar straks maar eens over hebben,” antwoordde Oosterhuis. “En zo ben ik bij de Amsterdam Ekklesia terecht gekomen en uiteindelijk gedoopt,” vertelt Meulenbelt. “Ik ben eerst op zondag gaan kijken en werd tot tranen toe geraakt.”

“Waar Huub mij mee geholpen heeft is alle geruchten over God wegnemen. Alles wat ik had geleerd over de strenge man met de baard die oplet of je je handjes boven de deken houdt, kon overboord. Daar heb je niks aan, zei hij. Huub vertelde over profeten, Mozes, Jesaja, maar ook Marx, en hoe Bijbelverhalen vaak gaan over economische rechtvaardigheid. Vanuit de Ekklesia organiseerden we bijvoorbeeld demonstraties op Schiphol bij uitzettingen van vluchtelingen. Voor mij is er daarom geen kloof tussen wat geloof is, wat actie is en wat politiek is. Dat zit allemaal in dezelfde reeks, behalve dat de liturgie een beetje anders is.”

Op welke partij ze bij de aankomende verkiezingen zal stemmen vindt Anja Meulenbelt een pijnlijke vraag. “Ik zie dat geen enkele partij moslims serieus neemt. GroenLinks durft een beetje voor migranten op te komen. De Partij voor de Dieren doet heel aardige dingen, maar die willen niks met racisme te maken hebben, want ze willen geen ‘stomme mensendingen’. En dan is er de PvdA. Ik ben niet tegen sociaaldemocratie. Als dat goed werkt en het zorgt ervoor dat niemand binnen het bestaande systeem in armoede hoeft te leven, dan ben ik daar niet tegen. Maar ik vind dat het te slap opereert als het gaat om verkleinen van het verschil tussen arm en rijk.”

“Ik weet het dus niet, misschien dat ik de dag voor de verkiezingen beslis. Waarschijnlijk zal opnieuw de houding die de partijen innemen tegenover de mensenrechten van de Palestijnen de doorslag geven. Op dit moment hebben we 7 oktober achter de rug, de onverwachte aanval van Hamas op Israël, waarbij ook honderden burgers zijn gedood. De reactie van Israël was om de gehele bevolking van Gaza tot vijand te maken. Er zijn nu duizenden mensen door bombardementen gedood. Water en elektriciteit zijn afgesloten. Gaza wordt uitgehongerd. En de mensen in Gaza waren er door de bezetting al zo slecht aan toe. Met onze kleine Stichting Kifaia die opkomt voor medische hulp in Gaza hebben we nu onze handen vol. Alweer heb ik geen tijd om op de bank te gaan zitten.”