Leven in Jordanië | Deel 3: “Mijn identiteit is niet mijn hoofddoek”

Ik spreek met Jennifer op een vrijdagmiddag in café De Blauwe Vijg af. We gaan niet naar Starbucks of The Coffee Bean, omdat we ons geld liever bij kleine lokale ondernemingen besteden. Het is stoffig en bewolkt vandaag, dus het terras is geen optie. Wanneer ik als eerste binnen kom, schrik ik van de drukte. Ik had me verheugd op een rustig gesprek in een kalme atmosfeer, maar het zit er vol met brunchende families. Ik was even vergeten hoe ‘West Aman-nies’ hun vrije dagen doorbrengen. Ik loop door naar boven en gelukkig is het daar rustiger. Jennifer arriveert tien minuten later. We bestellen een lunch. Jennifer geeft Spaanse les aan de hoogste klassen van de middelbare school en we kennen elkaar ongeveer vier jaar. We zijn bevriend geraakt tijdens het jaar dat we samen de medezeggenschapsraad voor leerlingen hebben ondersteund. Jennifer is een sprankelende, slimme vrouw met uitgesproken meningen en heel veel zelfspot. Ik interview haar omdat ze een Jordaanse is die verschillende culturen en identiteiten in zich verenigt. Ik vind dat ze elk stereotype ontkracht en daarom ben ik geïnteresseerd in haar visie op diverse actuele thema’s binnen en buiten Jordanië.

Wat is je achtergrond?

“Ik kom uit het zuiden van de Verenigde Staten, uit Birmingham in Alabama. Mijn vriendjes waren altijd ‘exotisch’ en mijn moeder rekende er al op dat ik met een buitenlander zou trouwen. Tijdens een High School exchange ben ik voor het eerst in Mexico geweest en ik vond het daar geweldig! Ik hield ook enorm van talen en na de middelbare school besloot ik om Spaans te gaan studeren. In 1991 nam ik een studentenbaantje in een restaurant en daar ontmoette ik Nasser. Ik dacht dat hij Mexicaan was! Hij bleek een Palestijn die was opgegroeid in Koeweit. Hij was naar de Verenigde Staten gekomen om te studeren en werkte in het restaurant omdat zijn familie zijn studie niet meer kon betalen nadat dictator Saddam Hoessein van Irak alle Palestijnen had  geboden het land te verlaten. Deze maatregel gold als vergelding voor het feit dat de PLO de inname van Koeweit, tijdens de Eerste Golfoorlog in 1991, door Irak had veroordeeld. Ongeveer tweehonderdduizend Palestijnen, waarvan vele al generaties in Koeweit woonden, hebben in die tijd Koeweit moeten verlaten.”

Hoe ben je in Jordanië terechtgekomen?

Nasser en ik trouwden in 1992 en we kregen ons eerste kind in 1995. Het was een meisje en we noemde haar Alia, naar de toenmalige koningin van Jordanië. Na de geboorte van ons derde kind in 2002 besloten we om de VS te verlaten omdat alle pijn, verwarring en spanning na 11 september onze omgeving tot een vijandige had gemaakt. Het leek me goed om de kinderen ook Arabisch te leren spreken en zelf wilde ik dat ook graag leren. Nasser en ik bedachten dat een jaartje Jordanië goed zou zijn voor ons allemaal. Dat ene jaartje is inmiddels vijftien jaar geworden. Onze oudste twee kinderen zijn terug naar de VS voor hun studie, maar Nasser en ik hebben beide ons werk hier en de jongste twee kinderen voelen zich hier thuis.”

Hoe beschrijf jij Jordanië?

“Jordanië is een land met diepgewortelde tradities, die gemengd zijn met een ambitie om ‘modern’ te worden. Het is niet ongewoon om een kudde schapen aan te treffen midden in een woonwijk met Starbucks en H&M. In Amman kun je per telefoon of internet op elk uur van de dag sushi bestellen maar na een kort ritje in de auto waan je je al snel in de wereld van Lawrence of Arabia, waar onder je voeten alleen zand is en boven je de sterrenhemel. Je kunt de plek bezoeken waar Mozes het beloofde land heeft gezien en talloze profeten hebben gelopen, om vervolgens danslessen te nemen in een studio van Arthur Miller. Jordanië is vol verrassingen en tegenstellingen.”

Zijn er dingen waar je niet aan kunt wennen?

“Het dagelijks leven is niet altijd gemakkelijk, want simpele dingen kosten tijd en moeite.  Bureaucratie maakt alles langzaam en ingewikkeld en de service is over het algemeen erg belabberd. Het verkeer in de stad is ook vreselijk chaotisch en ik mis de grote parken. Maar het moeilijkst voor mij is het feit dat er hier zoveel gerookt wordt. Ik ben een fanatieke anti-roken activiste, want rokerige ruimte maken me echt lichamelijk ziek. Dat vele roken weerhoud me ervan om uit te gaan. Langzamerhand wordt het wel iets beter maar rookvrije plekken zijn schaars. Het staatsonderwijs is dringend toe aan veranderingen. Het nationale onderwijssysteem is hopeloos verouderd en sluit totaal niet aan op de vaardigheden die studenten nodig hebben in de huidige wereld. De vluchtelingencrisis maakt het op het moment nog eens extra moeilijk, want de scholen zijn overvol.”

Wat zijn de fijne dingen aan het leven in Jordanië?

“Ik ben heel blij dat mijn kinderen opgroeien op een plek waar ze hun leeftijd kunnen leven. Ik bedoel, mijn twaalfjarige doet als een meisje van twaalf, niet als een van zestien. Het is ook heerlijk dat we in een uurtje op schitterende plekken zoals de Dode Zee kunnen zijn. Ik geniet ook van het feit dat het eten hier eerlijk en vers is en niet, zoals in de VS, gefabriceerd of bewerkt  in chemische fabrieken. Ik houd van het verse brood, de honderden verse kruiden, in de winter warme gepofte kastanjes downtown en knapperige Jordaanse mini komkommertjes in de zomer.”

Voel je je Jordaniër?

“Ik heb een Jordaans paspoort, Ik spreek goed Arabisch en ik ben moslima, maar ik blijf een ajnabie, een buitenlandse. Ik heb nieuwe gewoonten geleerd en mijn wereldvisie is veranderd  door mijn leven hier. Daar ben ik dankbaar voor. Verder leef ik een goed leven, maar het wordt een steeds onzekerder bestaan door alle spanningen in de regio. Hoe lang kan Jordanië nog die veilige haven blijven bieden?”

Voel je je weleens gediscrimineerd?

“Nee, dat kan ik absoluut niet zeggen. Ik blijf wel altijd een curiositeit. Door mijn uiterlijk denken mensen hier vaak dat ik uit Oost-Europa kom. Het was een grappige gewaarwording toen ik vorig jaar in Bosnië was, ik voelde me er namelijk echt op mijn gemak. Verder wordt je hier als vrouw wel vaak weggezet als een ondeskundig persoon, vooral op technisch vlak, maar dat gebeurt niet uit moedwil, maar omdat men het simpelweg niet gewend is om een vrouw ‘mannendingen’ te zien doen. Een tijdje geleden hielp ik een vrouw langs de snelweg met het opstarten van haar auto. Ik heb dat al vaak gedaan en ik heb altijd startkabels in mijn achterbak. Ik was al begonnen met helpen, maar binnen de kortste tijd stond er een hele groep mannen om ons heen die het wilde overnemen, want ze hadden er totaal geen vertrouwen in dat ik dat zou kunnen.”

Hoe is Jordanië veranderd in de vijftien jaar dat je hier bent?

“De bevolking is verdrievoudigd en de hectiek is enorm toegenomen. Amman groeit en groeit en wordt maar voller en voller. De prijzen blijven stijgen, terwijl de salarissen hetzelfde blijven en de werkloosheid wordt alsmaar hoger. Steeds meer gezinnen hebben het echt heel moeilijk. Meer en meer jonge mensen gaan naar het buitenland om te studeren omdat het onderwijs hier van slecht niveau is en omdat er ook geen werk voor ze is. Er is sprake van een ‘brain drain’. Twintig jaar geleden was dit niet zo. De interpretatie van de islam is ook veranderd. De focus heeft zich verlegd van de ziel van islam naar de wet van islam. Deze verharding en rigiditeit is te wijten aan de toenemende invloed van Salafisten. Het positieve voor mijn dagelijkse leven is dat bijna alle Westerse producten tegenwoordig hier verkrijgbaar zijn en dat ik niet meer met koffers vol terug van vakantie hoef te komen. En dingen die niet verkrijgbaar zijn kan ik tegenwoordig gemakkelijk online bestellen.”

En hoe heeft Jordanië jou veranderd?

“Ik heb geleerd om te vloeken als een matroos in het verkeer! In de VS is dat niet nodig want iedereen houdt zich daar aan de regels, zelfs op drukke plekken zoals Manhattan. Verder heeft Jordanië me geleerd om meer te geven. Gastvrijheid is een vanzelfsprekendheid voor me geworden in plaats van een plicht. Ik ben ook heel erg onder de indruk van de rijkdom van de Arabische taal. Arabisch zit vol met wijsheid, poëzie, geschiedenis en cultuur; daar word ik als Amerikaanse heel verlegen van.”

Je bent een maatschappelijk betrokken persoon en je bent actief in verschillende hulporganisaties. Hoe ziet armoede in Jordanië er uit?

“Er is serieuze armoede hier. In oost Amman, en andere delen van het land, zijn er families die alleen een kleine kachel hebben om warm te blijven in de winter. Ze hebben geen warm water om te wassen en drinken vervuild drinkwater. Ondervoeding zorgt voor achterstand in groei en in de vluchtelingenkampen is de situatie nog erger. Kampen, die al dertig jaar bestaan, en waar generaties Palestijnen opgroeien, hebben open rioleringen en geïmproviseerde elektriciteitsvoorzieningen. Daarbij komen nieuwe vluchtelingen, nu al zeshonderdvijftig duizend Syrische vluchtelingen! Velen leven in kampen, maar ook velen die zonder hulp in de steden proberen te overleven. Ik denk dat op het moment ongeveer 99% procent van de bevolking onder het bestaansminimum leeft.”

Waar hoop je op voor Jordanië?

“Ik hoop van harte dat Jordanië een veilig toevluchtsoord kan blijven. En om dat te blijven moet het land een open geest houden. Ik hoop ook dat Jordanië het onderwijs snel gaat vernieuwen en dat de ‘brain drain’ een halt wordt toegeroepen. Er moet een mentaliteitsverandering ontstaan ten opzichte van werk en beroep, waarbij niet iedereen enkel dokter of architect denkt te moeten worden om respect in de samenleving af te dwingen. Jordanië heeft geen eeuwenoude cultuur om op terug te vallen, zoals Syrië of Irak. Het is een mengelmoes van mensen die geen eenheid vormen. Er waren wat nomaden stammen en daar zijn alsmaar meer vluchtelingen bijgekomen. Er is geen duidelijk toekomstplan en er is geen gezamenlijke historie. Dit is een moeilijke basis voor een land.”

Je sprak over de verandering in de interpretatie van islam. Wat betekent islam voor jou?

“Voor mij is het een spirituele reis. Religie is een persoonlijke relatie met de Maker en mijn religiositeit heet zich door de jaren heen ontwikkeld. Ik was nog erg jong toen ik er in 1994 voor koos om moslima te worden. De aantrekkingskracht van een groep met duidelijke regels was sterk. Mijn tienerjaren waren moeilijk en ik was op weg naar zelfdestructie. Al mijn Amerikaanse bekeerde moslimvrienden komen uit gebroken en disfunctionele gezinnen. In de islam vonden we elkaar en via islam probeerden we onszelf te genezen. Ik koos een religie die me logisch leek en die paste bij wat ik nodig had; warmte en regels om mijn angsten de baas te kunnen. Door de tijd heeft mijn geloof zich ontwikkeld in een verlangen naar leren te leven met vrede in mijn hart, vergevingsgezindheid, gratie en compassie. Deze kant van islam blijft onderbelicht in de media vandaag de dag, maar dit is wat islam voor mij betekent.”

Waarom en wanneer heb je besloten een hoofddoek te dragen?

“Dit is een gevoelig onderwerp. Ik ben een hoofddoek gaan dragen in 1994 in Birmingham in mijn lokale moslimgemeenschap. Dit was de tijd dat Saoedi-Arabië het salafisme actief promootte in het Midden Oosten, Azië en in het Westen. Ik ben een hoofddoek om gaan doen omdat ik de druk voelde vanuit mijn gemeenschap. Mijn man heeft daarentegen nooit druk op me uitgeoefend. Hij vindt het niet belangrijk en liet het aan mij over. Ik wilde geaccepteerd worden in de gemeenschap, en erbij blijven horen, want iedereen was zo aardig en het was zo fijn om zoveel hulp en steun te krijgen.”

“Nu zijn we twintig jaar verder en ik draag mijn hoofddoek nog steeds. Niet uit overtuiging dat het is wat de islam van vrouwen vraagt, maar meer uit gewoonte. Ik behoor absoluut niet tot de groep vrouwen die vecht voor het recht om een hoofddoek te dragen omdat het bij hun identiteit hoort. Mijn identiteit is niet mijn hoofddoek, ik ben zo veel meer dan een stukje stof! Ik geloof niet dat vrouwen bij God in ongenade vallen omdat ze hun haren niet bedekken en ik geloof ook niet in het argument dat vrouwen mannen moeten helpen hun lusten in bedwang te houden. Ik ben een feministe en vind het verschrikkelijk dat vrouwen de acties van mannen in de schoenen geschoven krijgen. Ik moet wel zeggen dat de hoofddoek me als jonge vrouw bevrijde van ongewenste blikken en aandacht en dat het voelde als een opluchting. Het rare is dat hoewel ik veel kanttekeningen zet bij mijn hoofddoek, ik hem toch blijf dragen! Ik ben er nog niet helemaal uit, en ik vind het moeilijk om er echt heel veel zinnigs over te zeggen. Ik betreur dat er meer en meer vrouwen een hoofddoek omdoen zonder er echt bij na te denken of ze dat willen. Het is de norm aan het worden en dat vind ik geen goede zaak.”

Wat kun je ons vertellen over de rechten van vrouwen in Jordanië?

“De weg van meer vrouwenrechten in Jordanië volgt een langzame, maar zekere koers bergopwaarts, maar er bestaat nog steeds veel ongelijkheid. Recentelijk hebben Jordaanse vrouwen voor het eerst het recht toegewezen gekregen om hun nationaliteit aan hun kinderen door te geven. Voorheen was dat enkel het recht van de man en dit zorgde voor allerlei onrecht en moeilijkheden. Ook is het voor moslimvrouwen eenvoudiger geworden om een scheiding aan te vragen, maar ze verliezen hierbij dan wel het recht op financiële hulp van hun ex-man, dit heet ‘Khul’a’. Kinderen onder twaalf worden meestal aan de moeder toegewezen, maar kinderen mogen enkel bij hun moeder wonen zolang ze niet hertrouwd is. Ik heb ellendige verhalen gehoord van vooral Amerikaanse vrouwen, die met lokale mannen waren getrouwd. Scheiden leidt niet zelden tot een financiële straf voor de vrouw en dat betekent dat ze uit angst voor armoede dan maar in ongezonde huwelijken blijven. Gelukkig zijn er ook positieve verhalen van stellen die hun scheiding in vriendschap, en zonder inmenging van de wet, hebben geregeld en die voor elkaar blijven zorgen ook al leven ze niet in hetzelfde huis.”

Je bent een paar keer in Nederland op bezoek geweest en je bent een ontzettende fan geworden. Hoe komt dit?

“Nederland is geweldig! Ik houd van de openheid van de mensen, de vrijheid van de gemeenschap en de pracht van het land en het water. Nederlanders leven gezond, ze zijn stoer en sterk, ze werken hard en ze zijn eerlijk. Nederlands klinkt ook heerlijk rauw en grappig. Ik bewonder het levensritme in Nederland en het feit dat vaders zo betrokken zijn bij de opvoeding van hun kinderen. In Amsterdam zie ik altijd vaders in parken lopen en fietsen met kinderen en ook opa’s en oma’s zijn actief in de opvoeding. Ik houd van de kanalen en van de duinen. Ik geniet van uren fietsen en dan uitrusten in een bruin café met koffie en gevulde koek. Het is heerlijk dat de treinen en bussen op tijd rijden en dat de Hema alles heeft wat ik nodig heb! Overal bloemen en overal prachtige museums. Wat een land!”

Vorig jaar rond Kerst waren we beide in Nederland en we hadden in Amsterdam afgesproken om te eten. Ik was verbaasd om je zonder hoofddoek te zien. Je had hem op Schiphol afgedaan want je voelde je niet veilig met hoofddoek in je eentje in Nederland. Is Nederland dan misschien dan toch niet zo tolerant en open?

“Tja, Ik had natuurlijk gelezen over Geert Wilders en het hele islamdebat in Nederland. Ik werd er een beetje onzeker van. Ik had natuurlijk al eerder vijandigheid meegemaakt in de VS na 9/11, en had daar geen zin in. Ik kwam hier voor een cursus en ik was helemaal in mijn eentje, dus ik wilde geen risico nemen en gewoon opgaan in de menigte. Het was een rare gewaarwording want er was echt een duidelijk verschil in hoe ik overal behandeld werd. Ik kon veel meer mezelf zijn en mijn gang gaan, want niemand lette extra op me en ik had niet het gevoel dat ik constant iedereen op zijn gemak hoefde te stellen door te bewijzen dat ik vriendelijk, ongevaarlijk en slim ben. Ik snap het allemaal best, en zoals ik al eerder heb aangegeven, ik erger me zelf ook aan de verandering in mentaliteit in mijn geloof.”

Blijf je in Jordanië?

“Voorlopig nog wel, maar niet voor altijd.”