De derde leergang van Emoena Nederland, onder leiding van professor Marianne Moyaert, is onlangs afgelopen. Het leiderschapsprogramma richt zich op persoonlijke ontwikkeling, het creëren van bewustwording en het versterken van leiderschap in een context van levensbeschouwelijke diversiteit. Emoena (of Emouna), betekent vertrouwen, betrouwbaarheid en oprechtheid en werkt vanuit de overtuiging dat levensbeschouwingen en religies een sterke impact kunnen hebben en dat ze kunnen bijdragen aan sociale cohesie, vrede en inspiratie in samenlevingen.
Elk jaar komen zo’n 32 deelnemers samen, afkomstig uit verschillende religieuze tradities en met verschillende levensbeschouwelijke achtergronden (waaronder ook atheïsme) in een veilige ruimte samen. Hier praten zij over thema’s die moeilijk en gevoelig kunnen zijn, en krijgen de deelnemers de mogelijkheid om elkaars “taal” te leren spreken en om samen te werken en samen in actie te komen, ondanks hun verschillen.
In Frankrijk is het Emouna programma uitzonderlijk en uniek vanwege de sterke scheiding tussen kerk en staat, de laïcité. In het land komt religie niet in het domein van de staat, waarin de regering en de universiteit zetelen. Wat in Nederland bekend staat als Geesteswetenschappen bestaat niet in Frankrijk en het leren over religie, of een programma als Emouna binnen een universitaire context heeft nog nooit eerder plaatsgevonden.
Voor rabbijn Pauline Bebe is geen dag hetzelfde. Deels door het werk dat ze voor Emouna doet, maar ook door haar werk als rabbijn en andere projecten die ze leidt. Daarnaast wordt ze regelmatig benaderd met verzoeken tot begeleiding, ook door mensen die niet tot haar gemeenschap of levensbeschouwing behoren. En ook voor die mensen is zij er. Bebe: ”Welke religie, welk geloof, niet-geloof of welke overtuigingen dan ook, we zijn allemaal gelijk en we kunnen elkaar helpen.”
Hoe ziet een normale dag er voor u uit?
“Het werk van een rabbijn is zeer gevarieerd, geen dag is hetzelfde. We leiden diensten, we bereiden toespraken voor, we geven les aan kinderen, jongeren en volwassenen, we organiseren begrafenissen, bruiloften, Bar en Bat Mitzvah’s, en we houden ons bezig met culturele activiteiten in de synagoge. We zijn een zomerkamp begonnen en ik ontvang ook veel mensen om hen te adviseren of te helpen, zoals bij bemiddeling. Daarnaast organiseer ik speciale projecten, en Emouna is daar natuurlijk één van.”
U was de eerste vrouwelijke rabbijn in Frankrijk. Heeft u daardoor ooit moeilijkheden ondervonden? En hoe bent u daarmee omgegaan?
“Natuurlijk… heel erg vaak. Het komt nog wel voor, moeilijkheden hierover blijven. Nu wel minder, want ik heb mijn eigen gemeente en de mensen steunen mij. Maar het is vaak moeilijk geweest, zoals voor veel vrouwen die voor het eerst dingen doen in deze patriarchale wereld. In het begin was het heel moeilijk omdat ik het niet begreep terwijl het voor mezelf niets bijzonders was. Ik sprak met veel vrouwelijke rabbijnen in andere landen en begon te begrijpen dat ik het me niet persoonlijk moest aantrekken. Toen ik dat eenmaal begreep, ging het beter, maar het is nooit makkelijk om geweld, van welke aard dan ook, te moeten incasseren. Maar ik heb er nooit spijt van gehad.”
Wat was uw inspiratie om Emouna te ontwikkelen? Was er een urgentie voor een programma als Emouna? Hoe is het begonnen?’
“Het is een idee dat al heel lang geleden is ontstaan, veel eerder dan de aanslagen in Parijs die vaak in verband worden gebracht met de start van het programma. Ik was ook een beetje ontdaan dat mensen dachten dat het alleen vanwege de aanslagen was. In de Joodse wereld zeggen we dat er geen slechte zaak is die een goede zaak teweegbrengt. Ik had de aanslagen niet nodig om tot dit idee te komen.
Meer dan twintig jaar geleden werd in Frankrijk een boek geschreven, Les Territoires perdus de la République, waarin de verspreiding van de radicale islam en het antisemitisme werd genoemd, en toen ik in Engeland mijn studie als rabbijn deed, zat ik op een college dat imams, protestantse predikanten en voorgangers van andere religies uitnodigde, om niet alleen les te geven, maar ook om student te zijn. Ik zag op dat moment hoe je, als je in dezelfde bank zit met iemand van een andere religieuze traditie of levensbeschouwing, vrienden kunt worden, hoe je samen kunt werken en hoe je die banden ook na de studie kunt behouden.
Mijn idee was om een universiteit van religies op te richten, waar mensen van alle religies samen zouden leren en samen in dezelfde banken zouden zitten. Ik sprak met een regeringsambtenaar, en hij zei dat ik volkomen gek was en zoiets niet in Frankrijk kon doen omdat het onmogelijk was met de laïcité, de sterke scheiding tussen kerk en staat. Ik droeg dit idee altijd al met me mee. Na de aanslagen was ik ontdaan dat mensen zeiden dat al het terrorisme te wijten was aan religie en levensbeschouwing en de sterke ideeën dat religies geweld veroorzaken. Ik sprak met een priester en een imam, en ze zeiden allemaal ‘ja’ en langzaam ontstond het college van oprichters. En natuurlijk met de hulp van docenten van universiteit Sciences Po.”
Isabelle Huet, president van Emouna Alumni Frankrijk, is ook bij het gesprek aanwezig en vult aan: “De aanslag begin 2015 in Frankrijk veroorzaakte een soort aardbeving. Het was sterk en erg genoeg om alle goede ideeën zoals die van Pauline, tot uiting te laten komen en boven de gebeurtenissen uit te laten stijgen. Pauline had die aardbeving zelf niet nodig, maar anderen wel om boven al het verzet, de weerstand en angsten uit te kunnen stijgen. Ook de angsten van de Franse regering en politici. Een aardbeving die sterk genoeg was om met het oude te breken en iets anders te laten verschijnen, iets wat mooi was.”
Mevrouw Bebe, wat is uw persoonlijke inspiratie geweest? Of zijn er delen van uw eigen levensverhaal die u ertoe hebben gebracht Emouna te ontwikkelen?
“Ik kom uit een Joodse familie, mijn ouders waren tijdens de oorlog in Frankrijk, en zij werden gered en verborgen door katholieke families. Ik ben opgevoed met het idee dat je met iedereen moet praten, ongeacht religie, levensbeschouwing, of waar mensen vandaan komen. Mijn vader was arts, ook in Marokko, en mijn moeder was advocate, en zij waren er voor iedereen die hulp nodig had. Ik ben ook opgevoed met dit idee op de openbare school: we zijn allemaal mensen en wat voor religie, geloof of overtuigingen of niet-geloof we ook hebben, we zijn allemaal hetzelfde en we hebben de mogelijkheid om elkaar te helpen.
Omdat ik in Frankrijk ben opgegroeid, vond ik het belangrijk dat de religieuze leiders die aan Emouna deelnemen, de Franse cultuur in hun manier van prediken integreren, want dat is het kader waarin je je bevindt. Het is belangrijk om na te denken en te praten over dat kader en de geschiedenis van waar je je bevindt. Het is ook belangrijk om te integreren, en dat is niet om je identiteit uit te wissen, helemaal niet, maar om te integreren en verbanden te leggen. De manier waarop we de wereld zien, hangt af van diverse perspectieven: waar je geboren bent, families, tradities, religieuze en levensbeschouwelijke tradities. Zelfs de neutraliteit van de laïcité in Frankrijk is niet neutraal, en dat is prima, zolang mensen dat ook als niet-neutraal kunnen herkennen. Er is geen perfect systeem, en het is geen slechte manier om bijvoorbeeld alle leerlingen in scholen op een gelijk niveau te plaatsen, want ze worden allemaal als hetzelfde beschouwd.”
Wat maakt Emouna nog meer zo uniek?
“Frankrijk heeft een traditie van antiklerikalisme uit de tijd van de Verlichting en de revolutie. Religie wordt meestal als iets slechts beschouwd. Er is een volledige scheiding van kerk en staat, en veel mensen staan zeer wantrouwend tegenover religie, mensen zijn zelfs gewelddadig tegen religie. Emouna zou daar ook een remedie voor kunnen zijn. Om te zeggen en te laten zien dat religieuze mensen net als ieder ander zijn.
Daarnaast hebben we dus ook atheïsten die aan het programma deelnemen en mensen die tot geen enkele gemeenschap behoren. De dialoog tussen die mensen is heel belangrijk. Elk deel van de maatschappij is aanwezig in Emouna, het is een microkosmos. Je ontwikkelt jezelf, zowel je bewustzijn als je hart groeien, er ontstaan verbindingen omdat we leren met anderen. Het creëert bewustzijn en leert je hoe om te gaan met diversiteit, inclusiviteit, hoe je te bewegen in een samenleving met verschillen. Het leert de geschiedenis van Frankrijk en laat zien hoe die geschiedenis, die verbonden is met één religie, open kan staan voor nieuwe religies in het land.
Het was ook bedoeld om religieuze leiders kennis te laten maken met de Franse cultuur en het Franse rechtssysteem, en hen in staat te stellen met elkaar in dialoog te gaan en een veilige ruimte te creëren op de universiteit waar die dialoog en dat samenwerken mogelijk is. Dialoog is makkelijk. Het is makkelijk om woorden uit te wisselen, maar het is moeilijk om samen actie te ondernemen. Er ligt een uitdaging in het ondernemen van actie.”
Wat wilt u dat mensen meenemen na het afronden van Emouna?
“Emouna is een transformatief programma. We beginnen vanuit ongemak en moeilijkheden en leren van elkaar. Na afloop van het programma begint voor mij het belangrijkste proces. Dat wil zeggen dat het werk en de collectieve projecten die de deelnemers zijn begonnen, ook echt doorgaan. En dat de relaties en verbindingen die tijdens het programma zijn gegroeid, blijven bestaan. Dat de deelnemers elkaar blijven helpen en dat ze in tijden van gevaar en onrecht, elkaar opzoeken om samen een weg vooruit te vinden. Ook al hebben ze verschillende stemmen, ze komen samen, als een koor. Onze natuurlijke drang is om vrienden te worden met mensen die zijn zoals wij zelf zijn. Emouna brengt juist mensen samen die echt tegengestelde ideeën hebben over zeer diepe onderwerpen en toch vrienden kunnen zijn. Ondanks deze verschillen. En ik zeg vaak ook: dankzij deze verschillen.”
Isabelle Huet vult aan: “Je ontmoet mensen die je anders niet zou ontmoeten, omdat je meestal in je eigen bubbel leeft, omringd door mensen uit je eigen traditie en religie. Daarnaast geeft Emouna de kennis over religies en de vaardigheden om meer te kunnen leren en begrijpen. Je krijgt ook de kans om samen te werken met mensen die verschillende meningen en tradities hebben. Je leert om verschillen te overstijgen en dat is niet zo gemakkelijk, soms zelfs lastig. Je moet elkaar leren ontdekken als mens, met een hart dat verwelkomt en niet met de ideeën die je over iemand hebt. Emouna biedt ook een kans om jezelf kritisch te onderzoeken en te ontdekken wat je zelf nog kunt leren.”
Mevrouw Bebe, u vertelde dat mensen u vaak om raad vragen. Heeft u nog een advies voor mensen die zich niet verbonden voelen of die het moeilijk vinden om hoop te houden in deze tijd?
”Het Joodse voorbeeld is voor mij een bron van hoop. We zijn een heel klein volk en na alles wat er gebeurd is, zijn we er nog steeds! Elke generatie was er wel iemand die wilde dat we zouden verdwijnen en toch zijn we er nog. Zoals Jonathan Sacks zegt: ‘Het jodendom weeft hoop in het gesprek van de mensheid’. En ik geloof dat. Hoop is als vertrouwen, je moet het opbouwen, stap voor stap, en het is gemakkelijk aan diggelen te slaan. Een kunstenaar zei eens tegen me: ‘Je hebt maar één lucifer nodig om de tempel van Jeruzalem met vuur te verwoesten.’ Om hoop op te bouwen heb je geduld nodig, maar het is werk, en het komt niet van buitenaf, het komt van binnenuit. We moeten in actie komen en anderen helpen, dat helpt ons zelf ook! Iedereen moet zijn kleine beetje doen om de wereld beter te maken en mag ook hopen op het betere. Er gebeuren veel goede dingen, maar via de media bereiken ons vooral de slechte berichten. Daarom moeten we ook de goede dingen blijven zien en belichten. Veel kleine druppels maken samen één grote oceaan.”
Lees meer over Emoena Nederland. Binnenkort deelt NieuwWij.nl een aantal Testimonials van deelnemers.
