‘Allah in Europa’? Nee, eerder ‘Oriëntalisme in Europa’

Het boek Orientalism van Edward Saïd zal volgend jaar exact 40 jaar oud zijn. Weinig boeken hebben zo’n grote impact op antropologische en sociologische inzichten gehad. Het boek zorgde voor een fundamenteel herdenken van ‘de studie van de Oriënt’. Saïd ontmaskerde de gangbare kijk op zo’n grondige manier dat een oriëntalistische visie op containerbegrippen als ‘het Oosten’, ‘de islam’ of ‘de Arabische wereld’ vandaag de dag nog steeds moeilijk te aanvaarden valt.

Zoals Saïd uitvoerig beschreef is oriëntalisme in essentie een sociaal-psychologische dynamiek die ‘de Oriënt’ (‘het Oosten’) tot enkele eenvoudige kenmerken reduceert. De enorme verscheidenheid aan culturen, levenswijzen en levensbeschouwingen in het Oosten worden genegeerd omdat men er van uit gaat dat ze uiteindelijk allemaal dezelfde basiskenmerken vertonen die op alle plaatsen en alle tijden geldig zijn. De omschrijving van die kenmerken – die je telkens opnieuw aantreft in allerhande vormen van Europese literatuur, kunst en academisch onderzoek – gaat twee richtingen uit.

Aan de ene kant worden alle Oosterse culturen als primitief beschouwd. Ze zijn een beetje dommig, agressief, onderdrukkend en houden er uiterst bizarre maar strikte regels op na. De stevig bebaarde, kromzwaard zwaaiende moslim kan hier als archetype gelden. Een gevaarlijke man om schrik van te hebben. Aan de andere kant is men ook wel wat gefascineerd door die Oosterse culturen. In de schaduw van ‘het primitieve’ ontwaart men immers exotische en aantrekkelijke vormen. Achter de lichtjes doorschijnende sluier meent men wellustige sensualiteit te ontwaren. Het archetype hier is een beeld van duizend naakte vrouwen in de ‘hamam’ van een harem.

Voor wie met zo’n oriëntalistische bril naar de wereld kijkt, is het vanzelfsprekend dat het Oosten (of, meer specifiek, de islam) sterk achterop hinkt op het Westen. Oosterlingen (of, meer specifiek, moslims) kunnen hun eigen agressie en driften enkel onder controle te krijgen door zich wat meer te conformeren aan het moderne Westen. Al valt het vanuit zo’n oriëntalistische visie natuurlijk ook meteen te betwijfelen of dat überhaupt wel kan. Want als de Oriënt altijd hetzelfde is geweest, hoe zou die dan ooit kunnen veranderen?

Edward Saïd – en vele anderen die verder bouwden op zijn werk – toonden helder aan hoe problematisch dat oriëntalisme is en hoe ingebakken het zit in de moderne denkkaders. Dat ga ik hier dus niet dunnetjes over doen. Wel zal ik even stil staan bij enkele uitspraken van Jan Leyers uit het reeds vermeldde interview rond zijn nieuwe reeks Allah in Europa. Deze uitspraken laten immers duidelijk zien hoe springlevend oriëntalistisch denken jammer genoeg nog steeds is in de hedendaagse beeldvorming rond islam.

Voor iedereen met wat basiskennis van de theologie, de sociologie en de geschiedenis van islam zijn deze stellingen enigszins verbijsterend. Weinig aspecten van de brede traditie van de islam zijn zo gekend als het feit dat er geen equivalent is van de paus, geen hiërarchisch instituut dat kan bepalen hoe de islam in elkaar zit en dus ook geen vastliggende dogmatische leer. Het is zeker zo dat islamitische geleerden zich doorheen de geschiedenis vaak bezig hielden met allerhande vragen over hoe men correct kan leven, maar dat was altijd een kwestie van overleg, debat, discussie, woord en wederwoord. De islam heeft zich dan ook op bijzonder diverse wijze steeds aangepast aan elke tijd en context. Er is, historisch gesproken, zo’n variëteit aan visies, strekkingen en groeperingen dat het bijzonder moeilijk wordt om te spreken over ‘de islam’.

Theologisch gesproken is de standaardovertuiging onder geleerden dan ook dat er slechts vijf ‘zuilen’ zijn die de meeste moslims met elkaar verenigen: het geloof in één God en Mohammed als profeet, bidden, vasten, aalmoezen geven en eenmaal in je leven een pelgrimstocht maken naar Mekka. Al het overige hangt af van tijd, plaats en context. Meer nog, zelfs die vijf zuilen worden niet door alle moslims gevolgd. Een groot gedeelte onder hen bidt niet, de pelgrimstocht moet je niet doen als je daar niet financieel toe in staat bent, de ene neemt het nauwer met het vasten dan de andere, enz.

Dankzij deze enorme variatie van ideeën, gewoontes en gebruiken kan je eigenlijk enkel zeggen dat sommige ‘daar wat meer’ en ‘daar wat minder’ van toepassing zijn. Met andere woorden, ‘de islam’ wordt in zekere zin wel degelijk bepaald door “wat de meerderheid van de (moslims) in een bepaalde periode vinden” en veel moslims weten zeker niet altijd “waar ze aan toe zijn” aangezien er maar bijzonder weinig “vast staat” in de islam.

Om dit alles op het spoor te komen hoeft men werkelijk niet zo’n grote moeite te doen. Het volstaat om even je oor te luisteren te leggen bij gerespecteerde en gevestigde hedendaagse geleerden. Zo had ik enkele jaren geleden een boeiend gesprek over autoriteit in de islam met Abdal Hakim Murad. Dat interview is in verschillende talen beschikbaar op het net. Men kan er bijvoorbeeld dit lezen:

“In de eerste eeuwen was de islamitische wetgeving zo gedecentraliseerd mogelijk. Elke rechter was de facto onafhankelijk en er was geen statutaire wetgeving. (…) En nog steeds is één van de grote voordelen van het niet-klerikale model van de islam dat je niet vast zit als je lokale spirituele leider niet veel voorstelt. Je kunt heel eenvoudig naar een andere moskee gaan. En ik denk dat een deel van de veerkracht van de islam vandaag erin bestaat dat jonge moslims de straat kunnen afwandelen om iemand anders te vinden die wel bepaalde issues aankaart.”

Maar in plaats van voorafgaand uitgebreid te spreken met internationaal gerenommeerde Europese moslims zoals Murad, die studeerde en doceerde aan zowel al-Azhar als Cambridge en die een bijzonder breed overzicht bewaart van grote delen van de islamitische traditie, kiest Leyers er blijkbaar liever voor om vooral met ‘de gewone man en vrouw op de straat’ te spreken. Hij kiest ervoor op zoek te gaan naar, pakweg, een Saoedische Salafi-prediker in Hongarije, die op globaal niveau weinig belangrijk is en die enkel oog heeft voor zijn eigen specifieke strekking, en hen voor te stellen als personen die kunnen zeggen hoe het echt zit in de islam. De achterliggende redenering is immers eenvoudig: de islam is per definitie een vastgeroeste, regelgerichte godsdienst. Wie daarvan afwijkt noemen we ‘gematigd’, wie daar aan voldoet, noemen we een ‘echte’ moslim.

Dat is een perfecte cirkelredenering. Een ‘echte’ moslim is rigoureus, dus enkel een rigoureuze moslim is ‘echt’. Hoe regelgerichter des te ‘meer’ moslim, en hoe flexibeler hoe ‘minder’. Dat is natuurlijk de logica zelf wanneer je de islam op voorhand als iets onveranderlijks ziet. Dezelfde cirkelredenering stak eveneens de kop op toen de geloofshouding van bepaalde Bosnische jongeren besproken werd.

Volgend citaat:

Onderhuids lijkt een dergelijke uitspraak aan te geven dat het toegroeien naar het Europese model de enige historische en wenselijke mogelijkheid is voor een gemeenschap. Indien ‘wij Westerlingen’ geloof en religie achterwege hebben gelaten, dan moeten anderen dat ook maar doen.

De journalist van de VPRO schrijft ook dat Leyers zich sterk verwonderde over het feit dat moslimjongeren zich niet afzetten tegen hun ouders. Men overweegt dus niet dat die drang van sommige jongeren naar een strakkere islam, misschien wel eens een manier kan zijn om zich af te zetten tegen hun minder strikte ouders.

Natuurlijk, om te begrijpen hoe dat zou kunnen, moet men verschillende sociale en politieke realiteiten in het geheel betrekken. Men moet oog hebben voor de maatschappelijke spanningen tussen meerderheden en minderheden, voor de wijze waarop het maatschappelijke debat bijna twee decennia een enorme focus op islam heeft gekregen, voor de geopolitieke invloeden van wat ik de ‘petro-islam’ (uit de Golfstaten) noem, voor de verschillende langdurige oorlogen in islamitische landen die in gang gezet werden door westerse invasies en voor de wereldwijde beeldvorming die rond dit alles dagelijks aan het werk is. Dat alles en meer is immers van belang om te begrijpen hoe sommige jongeren op dit moment een heel specifieke evolutie meemaken en ‘de islam van hun ouders’ op uiteenlopende manieren in vraag stellen – som door hun geloof af te zweren en soms door het net strikter te maken.

Maar in het gehele interview wordt dit alles niet door Leyers aangehaald. De meer flexibele geloofsbeleving van de ouders lijkt voor hem vooral een uitzondering en de jongeren keren gewoon terug naar de islam zoals die altijd is geweest. Het patroon is blijkbaar evident: in het Westen was alles eerst religieus, dan kwam de Verlichting en ten slotte hebben we ons ontkerkelijkt. De islam zit echter nog vast in die religieuze fase. Dat de islam verschillende ‘verlichtingsperioden’ heeft gekend en dat de geopolitieke situatie van die perioden voor geheel andere dynamieken zorgde dan in Europa, kan dan ook genegeerd worden, want blijkbaar is er een duidelijke richting in de geschiedenis waarin het Westen voorop staat en het Oosten achterop hinkt.

De enige manier om de agressie van islam in te dammen was, zo impliceert Leyers hier, door zich te assimileren aan het christendom. Het christendom is in zijn ogen dus toleranter en doordat de islam die tolerantie zich wat eigen maakte, werd niet elke andersgelovige een kopje kleiner gemaakt. Waar hij dat inzicht precies vandaan haalt, maakt hij niet duidelijk.

Zijn stelling gaat echter diametraal in tegen het bestaande serieuze historische onderzoek. Uiteraard staat de geschiedenis van de islam bol van geweld en oorlog – net zoals de geschiedenis van eender welke levensbeschouwing, ook die van ‘de Verlichting’ – maar ondertussen is al lang duidelijk dat (en ik citeer even uit de klassieker A History of Islamic Society van Ira M. Lapidus) “verplichte bekering door macht, hoewel niet ongekend in islamitische landen, uitzonderlijk was. Islamitische overheersers wensten eerder te domineren dan te bekeren en de meeste bekeringen tot de islam gebeurden uit vrije wil.” Getuige daarvan het feit dat zo’n 65% van de bevolking in de Balkan nog steeds christen was na vijfhonderd jaar Ottomaanse heerschappij – de meerderheid dus en niet een ternauwernood getolereerde minderheid.

In de meest uiteenlopende islamitische gebieden kan je dan ook voorbeelden aantreffen van betrekkelijk stabiele samenlevingen met verschillende geloofsgemeenschappen. Ik voel geen nood om die te romantiseren tot idylles van vreedzaamheid, maar men hoeft zeker niet te doen alsof de islam enkel tolerant kan zijn wanneer deze zich ‘assimileert’. En al zeker niet door te stellen dat het de ‘tolerantie’ van het Europese christendom was die de islam verzachtte. Toen islamitische leiders aan de macht waren in grote delen van de Balkan en het Iberisch schiereiland, was het christendom een pak intoleranter. Verschillende pogroms op joden en de Reconquista die alle joden en moslims uit Andalucia verdreef kunnen daarbij als voorbeeld tellen. Meer nog, In 1456 stuurde de hoofdrabbijn van Istanbul brieven naar Joodse gemeenschappen in Europa om hen uit te nodigen hun vervolgingen te ontlopen en veiligheid op te zoeken in zijn stad.

Het is een gangbare oneliner: moslims zouden beter leren om hun Koran als mensenwerk te zien, net zoals christenen hun Bijbel al lang niet meer als iets goddelijk bekijken. Waarom een dergelijke uitspraak bijzonder problematisch is, heb ik in eerdere opiniestukken en boeken reeds beschreven. Laat ik me dus tot enkele puntjes beperken: het is in het verleden nooit een probleem geweest om passages uit de Koran metaforisch te interpreteren, er bestaan wel degelijk bijzonder kritische lezingen van de Koran die ook vandaag nog navolging vinden en de Koran is wezenlijk iets anders dan de Bijbel. Indien men de vergelijking met christenen wenst te maken, dan gaat het er niet om of men de Bijbel al dan niet als het letterlijke woord van God ziet. In het christendom is christus de openbaring. Doorheen de figuur van christus ‘ziet’ men God ‘in de wereld’.

In de islam is de Koran de openbaring. Doorheen het boek ‘hoort’ men God ‘in de wereld’. Zoeken naar moslims die de Koran niet als ‘het woord van God’ beschouwen, is dus hetzelfde als zoeken naar christenen die Christus niet als ‘de zoon van God’ zien. En net zoals die laatste overtuiging christenen er niet van weerhouden heeft om heel kritisch het leven van Jezus te onderzoeken, net zo heeft het feit dat moslims de Koran als woord van God beschouwen er hen niet van weerhouden om heel kritisch met de tekst om te gaan – daarvan getuigen vele eeuwen tafsir (exegese en interpretatie).

Jawel, het staat er letterlijk: islam, als godsdienst uit de Oriënt, is ‘sensueler’. En wat is de reden daarvoor?

Christelijke kerken beperken zich dus blijkbaar tot de Vlaamse of Nederlandse context. Orthodoxe kerken waar men recht blijft staan, heel wat buigingen maakt en iconen kust, worden over het hoofd gezien. Uitbundige evangelische gospelvieringen vol zang en dans al evenzeer. En ook de ‘kaarskesprocessie’ in Lourdes waarin een gigantische massa mensen zich elke avond naar de Mariagrot begeeft terwijl ze het Ave Maria zingen – toch één van de meest evidente beelden van ‘standaard’ devotioneel volkschristendom – wordt vergeten. Nochtans vertonen deze en vele andere aspecten van het christendom behoorlijk expliciete elementen van ‘groepsgebeuren’, ‘schouders die elkaar raken’, ‘lichamelijkheid’ en ‘een warme sfeer’.

Omgekeerd ook natuurlijk: de stille ‘zikr’ van de Naqshbandi, het bleke TL-licht in sommige moskeeën, de schelle en overstuurde luidsprekers die men in sommige steden voor de Azaan gebruikt. In de dagelijkse uitingen is de islam werkelijk niet altijd minder ‘kil’.

Doorheen het interview komt steeds dan ook steeds dezelfde teneur bovendrijven: Leyers vindt de islam in hoofdzaak een regelgerichte, onveranderlijke, agressieve en primitieve religie. Als hij er in tweede instantie dan toch iets leuks en goeds in ziet, dan is het de exotische passie en sensualiteit.

Het kan vermoedelijk niet meer oriëntalistisch worden dan dat.