De zeven mythen over religie (1)

Varianten van deze stellingen tref je dagelijks aan in allerhande krantenopinies, politieke debatten, Tv-documentaires en onderwijscurricula. In onze samenleving vormen deze zeven veronderstellingen nu eenmaal een soort basisvisie op religie.

Het enige probleem is dat geen enkele van deze aannames ook werkelijk klopt.

Het spreekt voor zich dat in religieuze milieus bepaalde overtuigingen vaak sterk op de voorgrond treden. Maar daarom staan die overtuigingen nog niet altijd centraal in het dagelijkse leven van de gelovigen. Bovendien kan dat wat gelovigen inhoudelijke geloven soms dag en nacht van elkaar verschillen.

Om maar enkele voorbeelden te geven: er zijn mensen die zichzelf zeer overtuigd joods noemen, maar niet in God geloven; reïncarnatie lijkt zowat de enige gemeenschappelijke opvatting te zijn die de verschillende hindoetradities grotendeels met elkaar verbindt, maar niettemin bestaat er ook een hindoeschool die er niet in gelooft; en slechts één van de vijf zuilen van de islam draait om wat men ‘gelooft’ (en dat ‘basisgeloof’ bestaat op de koop toe uit slechts twee eenvoudige zinnetjes). De overige zuilen van de islam zijn dan ook geen dingen die men denkt, maar wel dingen die men doet, zoals vasten, bidden, aalmoezen geven en een pelgrimstocht maken. Hetzelfde geldt in joodse en hindoegemeenschappen: het uitvoeren van de traditionele rituelen is op veel vlakken van groter belang dan hun innerlijke overtuigingen.

Sommigen zullen in dit verband over een verschil spreken tussen orthodoxieën (religieuze tradities waarin de juiste leer centraal staat) en orthopraxieën (religieuze tradities waarin de correcte praktijk centraal staat). Maar laat ons ook die orthopraxieën evenmin overdrijven. Op elke regel bestaan uitzonderingen. Het is zeker niet zo dat werkelijk alle moslims elke dag vijfmaal bidden en miljoenen onder hen maken nooit een pelgrimstocht naar Mekka omdat ze daar gewoon te arm voor zijn. Dat maakt hen nochtans helemaal niet ‘minder moslim’, laat staan ‘minder religieus’.

Daarnaast zorgt een focus op overtuigingen en gedragsregels ervoor dat een belangrijk facet van het religieuze over het hoofd wordt gezien. Het religieuze vertrekt immers voor een groot deel uit ervaringen. Dat merk je bijvoorbeeld in de getuigenissen van bekeerlingen. Zelden bekeren ze zich omwille van een specifieke leerstelling of een bepaalde verplichting. Over het algemeen bekeren ze zich wel omwille van een ervaring: een ervaring van intense goddelijke genade, een ervaring van overweldigende schoonheid, een ervaring die hen op het pad brengt van hun leermeester(es) en/of een gevoel van thuiskomen in een bepaalde groep.

Om het officiële hiërarchische karakter van religies aan te duiden, spreekt men in het Engels vaak over ‘organised religion’. In de werkelijkheid echter is er weinig zo ‘unorganised’, warrig en ongestructureerd als religieuze tradities. Noch in de Aziatische tradities, noch in de islam, noch in het jodendom is er een centraal gezag dat bepaalt wat de enige echte, correcte en juiste interpretatie is. Het zijn allen sterk gedecentraliseerde religies. De katholieke kerk kent weliswaar een hiërarchisch en centralistisch instituut, maar in het protestantisme is dat alweer anders: ondanks het feit dat het uit een enorme hoeveelheid kerkgemeenschappen bestaat, ontbreekt er een centraal en overkoepelend gezag.

Als er dus meer uitzonderingen zijn dan norm, dan wordt het misschien tijd om de veronderstelde norm als een uitzondering te zien en er van uit te gaan dat religies over het algemeen niet hiërarchisch gestructureerd zijn.

Aangezien religies niet bepaald worden door geloofsovertuigingen, aangezien gedragsregels zelden universeel gelden en aangezien de meeste tradities geen hiërarchische structuur kennen, hoeft het ook niet te verwonderen dat religies niet altijd zo helder van elkaar te onderscheiden zijn.

Om opnieuw slechts enkele voorbeelden te geven: in sommige boeddhistische tempels in Thailand tref je hindoegoden aan; er bestaan Chinese tempels waar zowel Lao Tse, Boeddha als Confucius vereerd worden; in trancerituelen zoals de zar uit Egypte of de gnaoua uit Marokko vermengde de islamitische traditie zich met zogeheten animistische elementen uit oude Noord-Afrikaanse tradities; en Afrikaanse ifa werd met Europees christendom verweven in de Haïtiaanse voodoo, de Braziliaanse candomblé en de Cubaanse santeria.

Dergelijke voorbeelden van religieuze verstrengeling die de scheidslijnen doorbreken zijn geenszins uitzonderlijk. Bovendien kwamen ze niet alleen in het verleden voor. Ook vandaag blijven ze schering en inslag. Want in welke categorieën passen jubu’s (d.w.z. joodse boeddhisten), aanhangers van de Santo Daime (een christelijke ayhuasca-kerk) of mensen die zich laten inspireren door new age literatuur en hun woonkamer decoreren met elementen uit de meest uiteenlopende tradities?

Vanwege de overtuiging dat religie een kwestie is van hiërarchische structuren, dogma’s en strikte regels wordt religie veelal gecontrasteerd met spiritualiteit en mystiek. Meer nog, velen hebben de indruk dat ‘echte’ spiritualiteit en mystiek door religies worden ingeperkt. Echte spiritualiteit en mystiek worden immers gezien als iets individueel en innerlijk. Men is vrij om het te beleven zoals men wil. Van zodra het ‘uiterlijk’ wordt, ziet men het al eerder als iets religieus.

Een typisch voorbeeld van deze opdeling tussen spiritualiteit en mystiek enerzijds en religie anderzijds is de manier waarop soefisme wordt losgekoppeld van islam. In eerdere artikelen en boeken toonde ik echter aan dat ‘het soefisme’ eigenlijk centraal staat in de islam, dat het zonder meer religieus is, dat het zich geenszins beperkt tot ‘innerlijke privé-spiritualiteit’ en dat het zelfs bol staat van publieke, politieke dimensies.

Ook in andere tradities is het ontkoppelen van mystiek en religie behoorlijk onzinnig. Boeddhisten die in een tempel wierookstokjes branden voor een Boeddhabeeld en vervolgens een uur lang meditatief mantra’s reciteren terwijl de bolletjes van hun mala door hun vingers glijden, zijn zij spiritueel of religieus? Er wordt vaak gezegd dat het boeddhisme geen religie is maar veeleer een levensbeschouwing. Velen zullen daarom misschien zeggen dat het hier om een spirituele praktijk gaat. Maar in welk opzicht verschillen ze dan van orthodox-christelijke monniken die een Maria-icoon bewieroken en vervolgens een uur lang het zinnetje ‘Kom heer Jezus’ reciteren terwijl ze de knopen van hun choti door hun vingers glijden? Dat zal men nochtans spontaan als religieus bestempelen.