Want het is verbetenheid en kramp troef. In Zomergasten, in het gesprek met Glenn Helberg, liep Janine Abbring op eieren (excuus voor de ongelukkige beeldspraak heden ten dage). Ze gaf het zelf ook aan: bang, bang, bang om bepaalde woorden te gebruiken.
Ook in de Sunny Bergman-documentaire Wit is ook een kleur lijkt het kwaad alom aanwezig. Het doet me denken aan sommige strenge evangelische groepen die achter elke boom de satan zelf menen te ontwaren.
En vorig jaar werd ik opgeschrikt toen het prachtige Liedboeklied 737 over ‘de negers met hun loftrompet’ van Willem Barnard in staat van beschuldiging werd gesteld. Iemand schreef toen: ‘Dit lied doet mij pijn.’ Maar vele anderen deed het pijn dat deze integere dichter van de gerechtigheid zo werd geblameerd. Ja, daar houd ik mijn hand nou eens voor in het vuur: dat hij deze zin alleen maar respectvol, ja lofprijzend, bedoeld heeft.
Dit lied racistisch? Het is nooit in me opgekomen!
Tegelijk begrijp ik al die gevoeligheden ook weer wel, gezien de verschrikkelijke ontsporingen in het verleden. Maar er zijn ook nog mensen die zich van geen kwaad bewust zijn. Juist ook gekleurde mensen.
De Neger
In mijn geboorteplaats Terneuzen bevindt zich een cultuurpodium met de naam Porgy en Bess. In mijn jeugd stond het bekend als De Neger. Dit ‘De’ zegt genoeg over het aantal kleurlingen in de regio destijds. Het was een naam die met de nodige eerbied werd uitgesproken. Niks dedain of racisme. Integendeel, het was een naam van aanzien. En hij, De Neger, was een man van aanzien.
Frank Koulen was bij de geallieerden die Zeeuws-Vlaanderen hebben bevrijd. Een liefde in Terneuzen verbond hem voorgoed aan die plaats. Hij begon een lunchroom die al gauw veranderde in een jazzcafé van statuur. Grote namen werden binnengehaald en van lieverlee ontstond een waar cultuuroord in het nogal smoezelige, ruige havenstadje.
Waar ook ik liep te slempen… Maar ik hoedde mij er wel voor om bij De Neger binnen te gaan. Veel te intellectueel (ja, u moet weten, ik ben pas later intellectueel geworden). In onze beleving was het zelfs elitair. In ieder geval niet voor Armand minnende boerenpummels, maar voor de jetset uit de omgeving, de exoten die meer van de wereld hadden gezien of studenten die door de week in de Randstad verbleven.
Met andere woorden: de naam ‘De Neger’ was een erenaam. Frank was daarbij ook een begrip qua hartelijkheid. De uitgestoken hand bij binnenkomst werd het symbool van zijn imago. Alleen maar respect voor deze man. Hij droeg die naam, die wij nu niet meer mogen uitspreken, met waardigheid.
Racisme? Het kwam niet in je op!
Kuifje in Afrika
Het doet mij ook denken aan de eerste Kuifjes, met name Kuifje in Congo (later Kuifje in Afrika). Het is werkelijk tenenkrommend wat je daarin tegenkomt aan stereotypering en ridiculisering. Onversneden racisme dus. Dat kunnen we Hergé moeilijk verwijten. In zijn strip kwam slechts het beeld aan het licht zoals dat algemeen leefde in Europa eerste helft 20e eeuw. In de dekolonisatie van de jaren 50 en 60 was het album dan ook uit de gratie.
Niettemin verschijnt het in 1970 opnieuw in een – nota bene! – Zaïrees tijdschrift. Voorafgegaan door een hoofdartikel, geschreven door een Zaïrees, met daarin de opmerkelijke uitspraak:
Eén ding hebben de blanken, die Kuifje in Congo uit de roulatie hebben gehaald, niet begrepen. En wel het volgende: sommige karikaturen van het Congolese volk in Kuifje in Congo zullen de blanken misschien doen glimlachen, maar de Congolezen zullen er om schaterlachen – omdat die bespottelijke blanken hen zo zagen.
Dat bedoel ik. In die eeuwendurende geschiedenis van superioriteitswaan hebben de blanken vooral zichzelf geblameerd. Alle anderen mogen hun kleur en naam met waardigheid dragen.
Doe dat dan ook. En schaterlach.
Is God wel veelkleurig Wim? Van Allah weten we dat niet, hij sprak wel Oud Arabisch, maar afbeeldingen van hem zijn niet in omloop, mag niet eens, mss wel heel verstandig. De Jesus die je in de kerken van Afrikaanse landen (en in Zuidelijk US) tegen komt is steevast blond, met baardje en blauwe ogen (onwaarschijnlijk natuurlijk, maar is niet anders). In Mexico is Maria als indiaanse verschenen aan een eenvoudige indiaan (Juan Diego), er kan dus ook in het bovenwereldlijke sprake zijn van enige aanpassing, voor het gerief van de gelovigen en de devote vereerders.
Dag Wim,
Mijn eerste reactie was mag het een onsje minder zwart zijn, het racisme debat.
Dat kwam waarschijnlijk door de foto.
Door de kleur denken we automatisch in zwart-wit.
Het woord racisme is al fout. Raszuiver denken bestaat evenmin.
Racisme lijkt mij een menselijke uitvinding. De Torah begint met de stelling dat de mens geschapen is naar het beeld van God. Er staat dus niet de zwarte, bruine, witte, gele mens enzovoorts. Dat is het joodse mensbeeld. En wanneer de mens naar Zijn beeld is geschapen wat is dan de reden om mensen te discrimineren op huidskleur, seksuele geaardheid, sekse enzovoorts? Dat er gesproken moet worden over racisme is in feite een beschamende constatering. Racisme hoort niet en zou door iedereen veroordeeld moeten worden omdat zij geen recht van bestaan heeft. In een enkele zin maakt de Torah gehakt van racisme, als we dat ook met zijn allen doen ziet de wereld er meteen wat prettiger uit voor ons allemaal.
Maar, Binjamin, staat er ook niet ergens, -ook al ben ik dan zwart, ben ik soms niet even knap als de anderen?- Racisme bestond er toen dus al, in de tijd van Salomon. Verbaast me niets, iedereen vindt zijn eigen ras (van de eigen ouders, het meest voorkomende in de buurt) het mooiste, ik snap eerlijk gezegd het probleem niet!!
Ja, Dirk, dat bestond toe ook, maar dat betekent nog niet dat de Torah dat goedkeurt. Het is ook geen probleem dat de eigen huidskleur het mooiste gevonden wordt. Het probleem zit in het feit waartoe het kan leiden wanneer de ene huidskleur zich hoger, of beter waant dan de andere huidskleur.
Dus jij hebt ‘de Neger’ ook gekend! Een aimabele man, hij bracht nieuwe dingen naar het plattelandse Terneuzen: jazz, blues, nieuwe drankjes en hapjes. Ik werkte in dezelfde Noordstraat destijds. Dus ging met collega’s nogal eens ontspannen daar. De Neger was een eretitel. Een geuzennaam
Maar zo hebben wij dat beleefd. Ik heb Frank (spreek uit: Frenk) echter nooit gevraagd hoe hij het vond.
Dirk, wij woonden toen ik kind was naast mensen die uit Indonesie kwamen. Ik vond het meisje dat later mijn beste vriendin werd en helaas vroeg stierf heel mooi. Prachtig zeer donker haar, bruine ogen en een heel mooie bruine huid. In mijn ogen waren die mensen veel mooier dan wij…
Is het eigenlijk niet vreemd dat veel blanke vrouwen -vooral in de winter als ze zo’n flets, ziekelijk uiterlijk krijgen- zich met rouge, poeder of bruine smeersels opkalefateren?
Is het eveneens niet eigenaardig dat donkere vrouwen vaak moeite doen om hun donkere krullenbol steil te krijgen of hun huid lichter?
Louise, dat komt toch dat die blanke vrouwen (en wellicht terecht) van mening zijn dat manlief, of andere mannen dat zeer op prijs stellen? Wat die donkere vrouwen betreft, hoop ik echt dat dit minder wordt. Zo maakte ik eens mee op de kinderafdeling in het ziekenhuis dat de moeder haar oudste dochter duidelijk achter stelde ten opzichte van haar jongste, omdat deze “lichter” was. Een en ander werkt eeuwen door.
Ja Binjamin, ook binnen de donker gekleurde groepen wordt gediscrimineerd: hoe donkerder, hoe lager. Want het duidt op lager gewaardeerd werk, op het land, op straat e.d.
Heb vroeger eens een Surinaams meisje van 6 jaar in de klas gehad, die als ze naar school ging een pruik opgezet kreeg over haar kroeskoppie. (Heerlijk voor de anderen om die af te trekken natuurlijk.) Toen hebben we die pruik daarom maar opgeborgen, zodra ze op school kwam. Geen kind had een probleem met haar krulletjes. (Misplaatste schaamte van de moeder.)
Vooral in Brazilie is dat toch heel sterk zo Louise, alle figuren op TV en in de soaps blank of heel licht gekleurd. En je mag niet beneden je kleur trouwen. Terwijl de officiele lezing van de regering in rapporten dit alles glashard ontkent, neen, bij ons is er maar een soort burger!
Allemaal dank voor de reacties. Een paar antwoorden.
@Dirk.
Ik bedoel het niet feitelijk, hoor. Het is een mooie gedachte. Een ‘bij wijze van spreken’. Het goddelijke overstijgt alle kleuren. Misschien net zoals ‘wit’ alle kleuren in zich bergt en tegelijk overstijgt? Licht?
@Marianne.
Herkenning! Maar het was voor mij meer dan een geuzennaam, hoor Marianne. Een geuzennaam is een negatieve benaming ombuigen in een erenaam. Maar ‘De Neger’ was überhaupt niet negatief. Integendeel, die naam had voor mij een uitstraling van exotisch, de grote wereld, zoveel rijker dan mijn eigen biotoop.
Overigens, Terneuzen was plattelands maar had – meer dan bv. Goes of Middelburg – wel degelijk ook het ‘ruige’ van een grens/havenstadje.
@Joke.
Dat bedoel ik. Veel mooier. In Gambia voelde ik me een rare, witte man in vergelijking met die kleurrijke mensen daar. En in Mumbai was ik vooral onder de indruk van de mysterieuze schoonheid van de Indiase vrouwen. (sprak bereisde Roel…)
“Racisme” betekent niet alleen maar kwade bedoelingen. Het feit dat deze man de eretitel kreeg van “De Neger” is racistisch omdat hij in de eerste plaats werd gezien en gedefiniëerd door zijn huidskleur. Waarom heette hij niet “De hanschudman” of “De Bevrijder” of “De Jazzman” (allemaal dingen die u zegt vormden ook zijn reputatie)? U zegt dat het een “exotisch” naam was — met andere woorden, het stond voor “de ander,” die er dus niet bij kon horen en gedefiniëerd is door zijn anderszijn, zijn huidskleur. Eretitel of niet, goedbedoeld of niet, het is wel racistisch. Dat zwarte mensen zelf kiezen ervoor om het absurde erin te vinden, is fantastisch — maar het zelf kiezen daarvan is daarbij belangrijk.
U vraagt of het debat wat meer humor in kan hebben. Nou, voor blanken is dat begrijpelijk — blanken kunnen het debat binnenkomen en even weer uit wanneer ze willen. Maar, voor zwarte Nederlanders is het hun perpetuele dagelijkse reäliteit; of het kwaadbedoeld is of niet, constant eraan herinnerd te worden dat je wordt in de eerste plaats gezien door je huidskleur, “De Neger,” en dus als de exotische ander… dat is niet leuk, niet “licht.”
Racisme is zonde. U zegt dat u niks over racisme te zeggen heeft vanuit de mystiek. En zonde dan? In het christendom zeggen we dat zonden moeten worden erkend, genoemd, opgebiecht — en pas daarna volgen verzoening en transformatie. Kan dat op grote schaal? Kan die transformatie het samenleving transformeren? Misschien iets om over na te mediteren — maar de eerste stap is om te luisteren naar de mensen die het alledaags racisme moeten leven.
MClaire: bent U blank of zwart? (dat schijnt nogal wat uit te maken tegenwoordig, blanken mogen niet meer voor zwarten spreken). In ons dorp werd je ook uitgescholden als je rood haar had, als je dik was (toen nog grote uitzondering, maar er was er altijd wel eentje in de klas), als je chinees was (hee, chinees). Als je zwart was was het niet anders (niet bij ons, wel later in de hogeschool), maar waarom, vraag ik me dan af, komt het dan altijd zoveel harder aan?
Dank voor uw reactie. Ik laat me graag corrigeren. Mijn blikveld is ook maar beperkt. Ik ben blij met uw reactie vanuit de binnenkant. Ik begrijp heus wel dat ik hier in Europa makkelijk praten heb.
Dat neemt niet weg dat u mij niet juist citeert. Ik beweer niet dat er vanuit de mystiek niets te zeggen valt over racisme, maar dat er niets anders valt te zeggen dan wat ieder fatsoenlijk mens ervan vindt. Het lijkt me duidelijk, ook uit mijn verdere formuleringen, dat ik dat als ‘zonde’ beschouw. Maar die overtuiging moet geen over-correctheid of dogmatisme worden.
Verder: toen ik in Gambia was hoorde als ik over straat liep voortdurend het bekende ’toubab’. Dat heb ik als een feitelijke signalering ervaren, niet als een scheldnaam, oordeel of buitensluiting.
Maar dat was het natuurlijk wel Wim, ik werd in Mexico steevast uitgescholden voor gringo. Het punt is, als je tot de geprivilegieerde klasse hoort (en elke europeaan die voet in Afrika zet behoort daartoe), is het niet zo’n ramp eens uitgescholden te worden, heeft soms zelfs iets komisch. Dat ligt andersom anders, veel gevoeliger dus, zulke scheldwoorden zijn onlangs zelfs uit Kuifjesboeken geschrapt, zo erg werd dat gevonden. Gewoon psychologie! Maar terecht??
Daar heb je zeker een punt, Dirk. Ik begrijp de gevoeligheid ook wel, maar die is niet altijd gebaseerd op feitelijkheid. Hele volksstammen hebben bepaalde woorden gebruikt zonder enige racistische intentie. Gevoeligheid zet mensen vaak op het verkeerde been. Dat geldt zeker ook voor mijn eigen gevoeligheden…
Bosjesman, bosneger, hottentot, eskimos, barbaren, vandalen, etc etc, noem maar op, allemaal denigrerende aanduidingen van mensen die zich superieur achtten Wim. Alleen wij supersuperieuren maken er in tentoonstellingen en onderwijs werk van die termen te vervangen door minder onvriendelijk klinkende benamingen.
In 1976 hebben wij een half jaar op Curacao gewoond. In het winkeltje aan het eind van de straat moest ik altijd lang wachten. Ja, dacht ik dat begrijp ik, de makamba’s (blanke nederlanders) hebben het er wel naar gemaakt.
Lied 737 gelezen, mooi…
Uit het boek “Porgy in de polder” blijkt dat Frank deze naam helemaal niet prettig vond en als denigrerend en discriminerend ervoer. Zijn kinderen vragen de schrijver om het niet te gebruiken, een reden te meer om het hier ook niet te doen.
In mijn tienerjaren keek ik erg op tegen ‘de Neger’. Het was een begrip. Hij stond voor kracht, gastvrijheid, warmte, eerlijkheid, creativiteit, muzikaliteit. Zijn huidskleur heb ik nooit als reden gezien om hem zo te noemen. Het was iemand waar je graag naar toe ging en blij was als hij er was om iedereen in zijn zaak een hand te geven. Ik heb mij nooit verdiept in rassendiscriminatie, omdat ik naar de mens kijk. Er is altijd een punt te vinden waarop je iemand kunt discrimineren. Ik wist tot vorige week niet dat hij overleden was en ook niet dat hij een standbeeld heeft gekregen, wat hem echt toekomt. Ik vroeg in een WhatsApp groep of zij ‘de Neger’ kende. Ik werd toen op mijn vingers getikt omdat ik dat woord niet zou mogen gebruiken omdat negers nooit respect zullen kunnen krijgen omdat ze geassocieerd worden met rascisme. Het woord neger gebruik ik nooit, maar de Neger was een icoon,iemand waar ik van hield. Hard kwam het aan dat er gesteld werd dat ik geen respect zou hebben, ik heb stil thuis gehuild. Hij vertegenwoordigt voor mij het beeld van mensen die zeer amicaal, swingend en oprecht door het leven gaan. En jazeker hij was zoals hij was mede door zijn afkomst.